1

1

Булар Израилдың патшасы Даўыттың улы Сулайманның ҳикметлери:

2

Бул ҳикметлердиң мақсети мынаў:
Даналықты ҳәм нәсиятты үйретиў,
Ақыллы сөзлерди түсиндириў;

3
Туўры жасаў қағыйдаларын,
Әдиллик, әдалатлық ҳәм ҳадаллықты өзлестириў;

4
Садаларға терең түсиник,
Өспиримлерге билим ҳәм сана бериў.

5

Даналар тыңлап, билимине билим қосады,
Ақыллылар дана кеңес алады.

6
Усылайынша олар нақыл ҳәм ҳикметлерди,
Данышпанлардың сөзлери менен жумбақларын түсинеди.

7

Жаратқан Ийеден қорқыў — даналықтың басы.
Тек ақылсызлар ғана даналық ҳәм нәсиятты жек көреди.

8

Балам, әкеңниң нәсиятларына қулақ сал,
Анаң берген тәлимнен бас тартпа!

9
Олар басыңа әжайып таж,
Мойныңа моншақ болады.

10
Балам! Егер гүнакарлар сени азғырмақшы болса,
Оларға көнбе.

11
Егер олар: «Бизлер менен жүр,
Қан төгиў ушын буққыда жатайық,
Себепсизден себепсиз бийгүнаны аңлыйық.

12
Оларды өлилер мәканы киби тирилей,
Туңғыйыққа түскенлер киби пүтинлей жутайық.

13
Барлық қымбатбаҳа затларын алайық,
Үйлеримизди олжаға толтырайық.

14
Бизлер менен тәўекелге бел байла,
Бар байлығымыз ортақ болады», — десе,

15
Балам, олар менен жолдас болма,
Олардың жолынан аўлақ бол!

16
Олардың аяқлары жаўызлыққа талпынар,
Қан төгиўге асығар.

17
Ҳәтте, қуслар да,
Көз алдында қурылған аўға түспес.

18
Ал сол адамлар өз қанын төгиў ушын буққыда жатады,
Өзлериниң жанын өзлери аңлыйды.

19
Ҳарам табысқа қумардың ақыбети сондай болады,
Сол қумарлық ҳарам табыс ийесиниң басын жалмайды.

20

Даналық көшелерде жар салып,
Майданларда даўыслап бақырады.

21
Шаўқымлы көшениң басында қышқырып,
Қала дәрўазаларының кирер аўзында өз сөзин айтады:

22
«Ҳәй, садалар! Садалығыңызды қашанға дейин сүймекшисиз?
Сурбетлер қашанға дейин мазақлаўдан заўық алады?
Ақмақлар қашанға шекем билимди жек көреди?

23
Қәне, мениң әшкаралағанымнан дүзелсеңиз еди!
Сизлерди руўхыма толтырып,
Сөзлеримди билдирер едим.

24
Сизлерди шақырдым, мени тыңлаўдан бас тарттыңыз,
Қолымды создым, нәзер аўдарған болмады.

25
Сизлер мениң барлық кеңеслеримди менсинбедиңиз,
Мениң әшкаралаўларымды қабыл етпедиңиз.

26
Соның ушын мен де апатқа ушырағаныңызда, үстиңизден күлемен,
Ҳүрейиңиз ушқанда, мазақ қыламан.

27
Қорқыныш даўылдай бастырып келгенде,
Апатшылық қуйындай дүбегенде,
Қайғы ҳәм ҳәсирет басыңызға түскенде,

28
Мени шақырасыз, мен де жуўап бермеймен,
Мени излейсиз, бирақ таппайсыз.

29
Өйткени сизлер билимди жек көрдиңиз,
Жаратқан Ийеден қорқыўды мақул көрмедиңиз.

30
Кеңеслеримди қабыл қылмадыңыз,
Әшкаралаўларымды көзге илмедиңиз.

31
Соның ушын, тутқан жолыңыздың ашшы мийўелерин жеп,
Өз сумлықларыңызға тойынасызлар.

32
Саданың өжетлиги өзин өлтиреди,
Ақмақтың бийғамлығы оны қуртады.

33
Ал мени тыңлағанлар қәўипсиз жасап,
Жаманлықтан қорқпай, тыныш болады».

2

1

Балам! Егер сен сөзлеримди қабыл қылып,
Буйрықларымды ишиңде сақласаң,

2
Даналыққа қулақ түрип,
Түсиникке жүрегиңди ашсаң,

3
Егер ақыл-парасатты шақырып,
Түсиникке даўыслап жалбарынсаң,

4
Оны гүмис киби излеп,
Көмилген ғәзийне киби ақтарсаң,

5
Сонда сен Жаратқан Ийеден қорқыўдың не екенин түсинип,
Қудайдың ким екенин билесең.

6
Даналықты Жаратқан Ийе берер,
Билим ҳәм түсиник Оның аўзынан шығар.

7
Ол ҳақлар ушын табыс сыйлап,
Минсизлер ушын қалқан болар.

8
Ол әдалатлық жолларын қорып,
Өзине садықлардың жолларын қорғар.

9
Сонда сен әдиллик ҳәм әдалатлықты уғып,
Ҳадал ҳәм туўры жолдың не екенин түсинерсең.

10
Жүрегиң даналыққа толып,
Кеўлиң билимнен заўық алар.

11
Ақыл-парасат сени аман сақлап,
Дурыс түсиник сени қорғар.

12
Даналық сени жаўызлардың жолынан,
Жалған сөйлеўшилерден,

13
Қараңғылық жолынан жүриў ушын,
Туўры жолды таслап кеткенлерден,

14
Жаманлық ислеп қуўанып,
Жаўызлықтың бузғынлығынан ләззет алатуғынлардан,

15
Терис жолға түсип,
Өз жолларынан адасқанлардан сақлар.

16

Даналық сени бузық ҳаялдан,
Жезөкше ҳаялдың майлы тилинен сақлар.

17
Ол жаслай қосылған күйеўин таслап кеткен,
Ҳәм Қудайдың алдында дүзген келисимин умытқан.

18
Оның үйи өлимге,
Жоллары өлилер алдына алып барады.

19
Оған барғанлар қайтып келмес,
Өмир жолына қайта түспес.

20
Сонлықтан жақсылардың жолынан жүр,
Әдиллердиң жолын беккем тут.

21
Ҳақлар жер бетин мәкан қылар,
Минсизлер сол жерде қалар.

22
Жаманлар жер бетинен қырып тасланар,
Опасызлар түп-тамыры менен жоқ қылынар.

3

1

Балам, үйреткенлеримди умытпа,
Буйрықларымды жүрегиңде сақла!

2
Олар өмир жасыңды узайтып,
Мол тынышлық сыйлайды.

3
Сүйиспеншилик ҳәм садықлық ҳасла сени тәрк етпесин,
Оларды мойныңа тағып,
Жүрегиңе ойып жазып қой.

4
Сонда Қудайдың ҳәм адамлардың нәзеринде,
Мийрим ҳәм абырайға ийе боласаң.

5
Шын жүректен Жаратқан Ийеге үмит байла,
Өз ақыл-парасатыңа сүйенип жүрме.

6
Ислеген ҳәр бир исиңде Жаратқан Ийени танып бил,
Ол сениң жолларыңды туўрылап турар.

7
Өзиңди данышпанман деп санама,
Жаратқан Ийеден қорқ, жаманлықтан аўлақ жүр.

8
Бул денеңе саламатлық,
Сүйеклериңе азық болады.

9
Мал-мүлкиңнен ҳәм ҳәмме зүрәәтиңниң дәслепки өниминен берип,
Жаратқан Ийеге ҳүрмет көрсет.

10
Сонда телеклериң дәнге толып-тасар,
Искенжелериң таза шарапқа толар.

11
Балам, Жаратқан Ийениң тәрбиясына итибарсыз қарама,
Ол әшкаралағанда аўыр алма.

12
Әке жақсы көрген улын жазалағаны сыяқлы,
Жаратқан Ийе де кимди сүйсе, соны әшкаралайды.

13

Даналықты тапқан,
Түсиникке ийе болған адам қандай бахытлы!

14
Өйткени даналық гүмистен қунлырақ,
Оның пайдасы алтыннан да жоқары.

15
Даналық ҳасыл тастан да қымбат,
Қумартқан ҳеш бир нәрсең оған тең келмес.

16
Узақ өмир оның оң қолында,
Байлық ҳәм даңқ сол қолында.

17
Даналықтың жоллары жағымлы жоллар,
Оның барлық соқпақлары тынышлыққа апарар.

18
Оны ийелеген адам ушын даналық өмир тереги,
Оны беккем услаған қандай бахытлы!

19

Жаратқан Ийе даналық пенен жердиң тийкарын салды,
Түсиник пенен көклерди беккем орнатты.

20
Оның билими менен туңғыйықтың көзлери ашылды,
Бултлар шық түсирди.

21
Балам! Саў пикир ҳәм дурыс түсиникти сақла,
Оларды нәзериңнен қашырма.

22
Олар жаныңа өмир,
Мойныңа әжайып моншақ болады.

23
Сонда өмир жолыңда қәўипсиз жүрерсең,
Аяқларың да сүрникпес.

24
Жатқаныңда қорқпассаң,
Уйықлағаныңда уйқың тыныш болар.

25
Тосаттан болатуғын апаттан,
Наҳақлардың басына түсетуғын бәледен қорқпассаң.

26
Жаратқан Ийе сениң сүйенишиң болып,
Аяқларыңды дузаққа түсиўден сақлайды.

27

Қолыңнан келетуғын ўақытта,
Мүтәжлерден жәрдемиңди аяма.

28
Қолыңда бар бола тура жақыныңа:
«Ертең кел, сонда беремен», — деме.

29
Бийғам жаныңда жасап атырған қоңсыңа,
Жаманлық ойлама.

30
Өзиңе жаманлық қылмаған адам менен,
Себепсиз жәнжеллеспе.

31
Зорлық ислеўшиге ҳәўес қылма,
Оның жолларының бирде биреўин таңлама.

32
Жаратқан Ийе азғырыўшылардан жеркенеди,
Ҳақ адамға жақын болады.

33
Жаратқан Ийе залымның үйин нәлетлейди,
Әдиллердиң мәканын жарылқайды.

34
Ол сурбетлердиң өзлерин мазақ қылады,
Кишипейиллерге мийрим көрсетеди.

35
Даналар даңқ-атақты,
Ақылсызлар шерменделикти мийрас етип алады.

4

1

Балаларым, әкеңиздиң нәсиятларына қулақ салың!
Ақыл-парасатты ийелеўге итибар бериң.

2
Мен сизлерге жақсы тәлим беремен,
Үйреткенлеримнен жүз бурмаңлар.

3
Мен де әкемниң үйинде бала болдым,
Көзиниң қарасы, анамның жалғызы едим.

4
Әкем маған үйретип, былай дер еди:
«Сөзлеримди жүрегиңе беккем жайла,
Буйрықларымды орынла, сонда жақсы жасайсаң.

5
Даналықты ҳәм ақыл-парасатты ийеле,
Сөзлеримди умытпа, олардан жүз бурма.

6
Даналықтан айырылма, ол сени қорғайды,
Оны сүй, ол сени аман сақлайды.

7
Ең баслысы — даналық, даналықты ийеле,
Бар ийелигиңди берип болса да, ақылға ийе бол.

8
Оны жоқары баҳала, ол сени мәртебели қылады,
Оған жабысып алсаң, ол сени абырайға еристиреди.

9
Даналық басыңа әжайып гүл шеңбер,
Саўлатлы бир таж кийдиреди».

10

Балам, тыңла ҳәм сөзлеримди қабыл ет,
Сонда өмир жасың узақ болады.

11
Мен саған даналық жолын үйреттим,
Сени туўры соқпақлардан жетеледим.

12
Жүргениңде, адымың тосқынлыққа ушырамайды,
Жуўырғаныңда сүрникпейсең.

13
Нәсиятыма беккем әмел қыл, оннан айырылма,
Оны сақла, ол — сениң өмириң.

14
Наҳақлардың соқпағынан,
Жаўызлардың жолынан жүрме.

15
Оннан бас тарт, ол жолдан жүре гөрме,
Оннан аўлақ болып, бурылып кет.

16
Олар жаўызлық ислемесе, уйықлай алмайды,
Биреўди қулатпаса, уйқысы қашады.

17
Олар нызамсызлық арқалы нан жеп,
Жаўызлық арқалы шарап ишеди.

18
Әдилдиң жолы таң шуғласына уқсайды,
Ол түске дейин жарқыраған сайын жарқырайды.

19
Залымның жолы түнекке уқсайды,
Олар неге сүрнигип қулайтуғынын билмейди.

20
Балам, сөзлериме дыққат қой,
Айтқанларыма қулақ түр.

21
Сөзлеримди нәзериңнен қашырма,
Оларды жүрек төринде сақла.

22
Олар, өзин тапқанларға өмир сыйлайды,
Пүткил денеге денсаўлық береди.

23
Ең баслысы, бар күшиң менен жүрегиңди қорға,
Ол өмир булағы.

24
Аўзыңнан жалған сөз шықпасын,
Тилиңди өтирик сөзден тый.

25
Көзлериң алға туўры қарасын,
Нәзериң алдыға тигилген болсын.

26
Қәдемиңди ойлап бас,
Пүткил жолларың беккем болсын.

27
Оңға да, солға да қайырылма,
Аяғыңды жаўызлықтан аўлақ тут.

5

1

Балам, даналығыма итибар бер,
Мен түсинген нәрселерге қулақ сал.

2
Солай етсең, сана-сезимиң жоғалмас,
Аўзың билимди сақлап қалар.

3

Бузық ҳаялдың аўзынан пал тамар,
Сөзлери майдан да жумсақ болар.

4
Бирақ оның ақыбети жуўсандай ашшы,
Еки жүзли қылыштай өткир.

5
Аяқлары өлимге түсип барар,
Қәдемлери өлилер мәканына қарай жетелер.

6
Өмир жолы туўралы ол ойламас,
Қыйсық жол менен жүргенин аңғармас.

7

Солай екен, балаларым, мени тыңлаңлар,
Айтқан сөзлеримнен бас тартпаңлар!

8
Ондай ҳаялдан аўлақ бол,
Оның есигине де жолама.

9
Болмаса, абырайыңды басқаларға,
Өмириңди тас баўырға бересең.

10
Байлығыңнан басқалар рәҳәтленип,
Мийнетиң басқа үйди байытады.

11
Етиң сүйегиңе тақалып, өмириң ақырлағанда,
Аҳ шегип, былай деп пәрияд қыларсаң:

12
«Мен неге нәсиятты жек көрдим?
Неге жүрегим ескертиўди писент етпеди?

13
Муғаллимлеримди тыңламадым,
Устазларыма қулақ аспадым.

14
Сонлықтан мен жыйналған жәмийеттиң алдында,
Ийт масқара болайын деп қалыппан!»

15
Суўды өз суў сақлағышыңнан,
Өз қудығыңнан шыққан суўдан иш.

16
Булақларың көше бойлап,
Ағын суўларың майданлар бойлап ақсын ба?

17
Олар тек өзиңдики болсын,
Басқалар менен бөлиспе.

18
Булағың берекетли болсын,
Жаслай қосылған қостарыңнан ләззет ал.

19
Ол сүйкимли суўын, нәзик кийикке уқсайды.
Оның көкирегине бәрқулла қанаат етип,
Бәрқулла муҳаббатынан ләззет ал.

20
Балам, саған тийисли емес ҳаялдан ләззет алыўдың,
Басқаның геўдесин қушыўдың не кереги бар?

21
Адамның жоллары Жаратқан Ийениң көз алдында,
Ол оның барлық адымларын бақлап турады.

22
Залымның айыплы ислери оның өзин дузаққа түсиреди,
Ол өз гүналарына шырмалып қалады.

23
Ол тәрбиясызлықтан өлип кетеди,
Ақмақлығы оны жолдан шығарады.

6

1

Балам, егер биреў ушын кепил болып,
Оның қарызын мойныңа алсаң,

2
Онда сен сөзиңнен тутылып,
Өз сөзиңниң қармағына илингениң.

3
Яғный, сол адамның қолына түскениң.
Балам, оннан қутылыў ушын былай қыл:
Бар да, аяғына жығыл, жалын.

4
Көзиңе уйқы берме,
Кирпик илме.

5
Аңшыдан қашқан жейран киби,
Қус аўлаўшыдан қашқан қус киби, өзиңди қутқар.

6

Ҳәй ериншек, қумырысқаның жанына бар,
Оның ислерине қарап, даналық үйрен.

7
Оның баслығы да, қадағалаўшысы да,
Ҳүкимдары да жоқ.

8
Бирақ ол жазда өз азығын таярлайды,
Жыйын-терим ўақтында аўқатын жыйнайды.

9
Ҳәй ериншек! Қашанға дейин жатпақшысаң?
Қашан уйқыңнан оянасаң?

10
Бираз уйықлап, аз-маз мүлгип отырсаң,
Гейде қол қаўсырып, жатып та алсаң,

11
Тонаўшыдай болып жоқшылық жетип келер,
Қарақшыдай болып мүтәжлик бас салар.

12

Оңбаған ҳәм залым адам жалған сөйлеп жүрер,

13
Көзлерин қыпылықлатар,
Аяқлары менен белги берип,
Бармақлары менен ишарат қылар,

14
Жүрегиндеги ҳийле менен жаўыз нийет қылып,
Бәрқулла жәнжел туўдырар.

15
Сонлықтан апат оған тосаттан келер,
Күтилмегенде, шарасыз шыл-пәрше болар.

16
Жаратқан Ийе жек көретуғын алты нәрсе,
Ҳәтте, Ол жеркенетуғын жети нәрсе бар:

17
Менмен көз, жалған сөйлеўши тил,
Айыпсыз қан төгетуғын қоллар,

18
Жаўыз нийетли жүрек,
Жаўызлыққа асығатуғын аяқлар,

19
Өтирик сөйлейтуғын жалған гүўа,
Туўысқанлар арасына от салыўшы адам.

20

Балам, әкеңниң буйрығын есте сақла,
Анаң берген тәрбиядан бас тартпа!

21
Оларды бәрқулла жүрегиңе түйип,
Мойныңа байлап жүр.

22
Жүргениңде, олар сени жетелер,
Уйықлағаныңда, олар сени қорғап турар,
Оянғаныңда, олар саған кеңес берер.

23
Бул буйрықлар — шыра, нәсиятлар — нур.
Дүзетиўши тәрбия — өмирге жол.

24
Олар сени жүўенсиз ҳаялдан,
Бузық ҳаялдың майлы тилинен қорғайды.

25
Оның сулыўлығын жүрегиң қумартпасын,
Көзин сүзип сени айландырып алмасын.

26
Жезөкше себепли нанға зар боласаң,
Ал күйеўи бар ҳаял себепли өмириңнен айырыласаң.

27
Адам қойынға от салар да,
Кийимин өртемес пе?

28
Шоқ үстинде жүрер де,
Аяғын күйдирмес пе?

29
Басқаның ҳаялы менен жатқанға да солай болады,
Оған жақынлаған жазасыз қалмайды.

30
Ашлық себепли тек қарнын тойдырыў ушын урлық қылғанды,
Адамлар оны жек көрмейди.

31
Бирақ ол қолға түсип қалса, урлаған нәрсесин жети есе қылып төлейди,
Ҳәтте, үйиндеги барлық мал-мүлкин бериўи мүмкин.

32
Бузықшылық қылған — есиўас,
Солай ислеген өз жанын набыт қылар.

33
Ол таяқ жеп, масқара болар,
Шерменделиктен мәңгиге тазалана алмас.

34
Қызғаныштан күйеўин ашыў кернер,
Өш алғанда аяўды билмес.

35
Ҳеш қандай төлемди қабыл етпес,
Не берсең де, алыўды қәлемес.

7

1

Балам, сөзлеримди есиңде тут,
Буйрықларымды жүрегиңде сақла.

2
Буйрықларыма әмел қыл, сонда жақсы жасайсаң,
Нәсиятымды көз қарашығындай асыра.

3
Оларды жүзик киби бармағыңа тағып ал,
Жүрегиңе ойып жазып қой.

4
Даналыққа: «Сен мениң апамсаң», — деп айт,
Түсиникти туўысқаным, деп ата.

5
Олар сени бузық ҳаялдан,
Жезөкше ҳаялдың майлы тилинен қорғайды.

6

Бир күни үйимниң әйнегинен,
Терезеден сыртқа қарадым.

7
Сада жаслардың арасында,
Ақылы толмаған жас жигитти көрип қалдым.

8
Ол көшени ҳаял жасайтуғын мүйешке жақын жерден кесип өтип,
Сол ҳаялдың үйине апаратуғын жол менен кетти.

9
Бул ымырт жабылған кешки ўақыт болып,
Түнги қараңғылық шөккен еди.

10
Сонда бузықлар сыяқлы кийинген ҳийлекер ҳаял,
Алдынан шығып, жигитти күтип алды.

11
Ол үйинде турмайтуғын,
Ўайрақы ҳәм жүўенсиз болып,

12
Биресе көшеде, биресе майданда,
Мүйешлерде жигитлерди аўлап турады.

13
Ол жигитти услап алып, сүйди,
Бети бүлк етпей оған былай деди:

14
«Бүгин татыўлық қурбанлығын берип,
Берген ўәдемди орынладым.

15
Сонлықтан сени күтип алыўға шықтым,
Сени излеп, мине, таўып та алдым!

16
Түрли реңли Мысыр таўарларынан,
Төсегимди қаплап, төседим.

17
Жатақ жайыма хош ийисли мирра,
Алоэ ҳәм корица септим.

18
Қәне кел, таң атқанша, муҳаббат ләззетин татып,
Оннан рәҳәтленейик.

19
Үйде күйеўим жоқ,
Ол алыс сапарға кетти.

20
Ол гүмис толы шыжланын да алып кетти,
Ай толғанша қайтып келмейди».

21
Ҳаял жыллы сөзлер менен жигитти айландырып,
Майлы тили менен жолдан урды.

22
Сол ўақытта-ақ, жигит оған ерип кетти.
Жигит сойылыўға баратырған буғаға,
Дузаққа аяқ басып атырған суўынға уқсар еди.

23
Оқ баўырын тесип өтпегенше,
Дузаққа тасланған қус сыяқлы,
Өлимге баратырғанын билмес еди.

24

Солай екен, балалар, мени тыңлаңлар,
Айтқан сөзлериме қулақ салыңлар!

25
Жүрегиңиз сондай ҳаялдың жолына бурылмасын,
Оның соқпақлары бойлап адасып жүрмеңлер.

26
Ол көплерди жарадар етип жықты,
Сансыз адамлар оның қолынан қаза тапты.

27
Оның үйи өлилер мәканына жетелейтуғын,
Өлимге алып түсетуғын жол.

8

1

Шақырып атырған Даналық емес пе?
Даўыслап турған түсиник емес пе?

2
Ол жол шетиндеги бәлентликлердиң үстинде,
Дәрбент жолларда турады.

3
Ол қала дәрўазаларының алдында,
Қалаға кирер аўызда турып жар салады:

4
«Ҳәй адамлар, мен сизлерди шақырып турман,
Шақырығым адам баласына қаратылған!

5
Садалар, узақты көриўди үйрениң,
Ақмақлар, түсиникке ийе болың!

6
Тыңлаңлар, әҳмийетли нәрселерди айтпақшыман,
Ҳақыйқатты баян етпекшимен.

7
Тилим ҳақыйқатты сөйлейди,
Аўзым жалғаннан жеркенеди.

8
Аўзымнан шыққан ҳәр бир сөз ҳақыйқат,
Онда ҳийле ҳәм жалған жоқ.

9
Саналыға барлығы аян,
Билимлиге бәри дурыс.

10
Гүмисти емес, мениң нәсиятымды ал,
Сап алтын орнына билим ал.

11
Даналық гәўҳардан да қымбат,
Аңсаған ҳеш нәрсең оған тең келмес.

12

Мен — Даналықпан, Ақыл-парасат пенен бирге жасайман,
Билим ҳәм сана-сезим менде бар.

13
Жаратқан Ийеден қорқыў — жаманлықтан жеркениў.
Мен менменлик ҳәм тәкаббирликти,
Жаўызлық жолын ҳәм өтирик сөзди жек көремен.

14
Менде жақсы кеңес бар, менде үгит-нәсият бар,
Мен түсиникпен, күш-қуўат та менде бар.

15
Мен арқалы патшалар бийлик етер,
Ҳүкимдарлар әдил ҳүким шығарар.

16
Жер бетиндеги барлық ҳүкимдарлар,
Әдил басқарып отырған ҳәмме ақсүйеклер мен арқалы басқарар.

17
Мени сүйгенлерди мен де сүйемен,
Мени ықлас пенен излегенлер, мени табады.

18
Менде байлық ҳәм даңқ-атақ бар,
Таўысылмас байлық ҳәм әдалат менде бар.

19
Беретуғын жемисим алтыннан, сап алтыннан да жақсы,
Мен беретуғын пайда сайланды гүмистен де жоқары.

20
Мен әдиллик жолынан,
Әдалат соқпақларынан жүремен.

21
Мени сүйгенлерге байлық сыйлап,
Олардың қазналарын толтыраман.

22

Жаратқан Ийе Өз исин басламастан алдын,
Өз жолының басы ретинде мени жаратты.

23
Ең баста, дүнья жаратылмастан алдын,
Мен тайынланған едим.

24
Еле түпсиз теңиз де болмаған,
Мол суўлы булақлар да көз ашпаған ўақытта,
Мен туўылған едим.

25
Еле таўлар орнатылмастан алдын,
Төбелерден де бурын мен туўылдым.

26
Ол ўақытта Ол еле жерди де, далаларды да,
Дүньяның биринши топырағын да жаратқан жоқ еди.

27
Ол аспанды орнатқанда,
Терең теңиз жүзине жийек сызғанда, мен сол жерде едим.

28
Жоқарыға бултларды қойғанда,
Жер асты булақларына тийкар салғанда,

29
Суўлар шегарадан шығып кетпесин деп,
Теңизге көрсетпе бергенде,
Жердиң тийкарын белгилегенде,

30
Мен Оның жанында уста болдым.
Ҳәр күни Оны қуўантып,
Оның алдында шадланар едим.

31
Ол жаратқан дүньяда кеўлимди көтерер едим,
Адам баласы мениң қуўанышым еди.

32

Солай екен, балаларым, мени тыңлаңлар,
Жолымды тутқанлар қандай бахытлы!

33
Нәсиятымды тыңлап, дана болыңлар,
Ҳеш қашан оннан жүз бурмаңлар!

34
Ҳәр күни дәрўазам алдында сергек туратуғын,
Есигим алдында күтип туратуғын,
Мени тыңлайтуғын адам қандай бахытлы!

35
Мени тапқан өмирди табады,
Жаратқан Ийениң мийримине ериседи.

36
Ал Мени қолдан шығарған өзине зыян келтиреди,
Мени жек көретуғынлардың ҳәммеси өлимди сүйеди».

9

1

Даналық өзине үй қурып алды,
Оның жети сүтинин жонып қойды.

2
Ол малларын сойып, шарап таярлап,
Дастурхан жайды.

3
Ол өз хызметши ҳаялларын жоллап,
Қаланың бийик жерлеринде жар салдырды:

4
«Ким сада болса, берман келсин!»
Ал ақыл-еси кемлерге былай деди:

5
«Келиңлер, нанымнан жеп,
Мен таярлаған шараптан ишиңлер.

6
Наданлықты таслап, жасаңлар,
Ақыл-парасаттың жолынан жүриңлер».

7

Сурбетке нәсият берген масқара болар,
Залымды әшкаралағанға мин тағылар.

8
Сурбетти әшкаралама, ол сени жек көрип қалар,
Дананы әшкарала, ол сени сүйип қалар.

9
Данаға үйрет, ол және де данарақ болар,
Әдилге тәлим бер, ол билимин арттырар.

10
Жаратқан Ийеден қорқыў — бул даналықтың басы,
Мухаддес Қудайды таныў — бул ақыл-парасат.

11
Мен — даналық арқалы өмириң узаяр,
Жасыңа жас қосылар.

12
Егер дана болсаң, өзиңе пайда,
Сурбет болсаң, жәбирин өзиң тартарсаң.

13

Ақмақлық — ғаўғалы ҳаял,
Ол надан, ҳеш нәрсени билмейди.

14
Ол үйиниң есиги алдында,
Қаланың бийик жеринде отырып алып,

15
Жолдан өтип баратырғанларды,
Өз жолы менен кетип баратырғанларды шақырып:

16
«Ким сада болса, берман келсин!» — дейди.
Ал жарымеслерге былай дейди:

17
«Урлап ишилген суў жүдә татлы,
Жасырып желинген нан сондай мазалы».

18
Бирақ садалар билмейди бурын шақырылғанлардың,
Өлилер мәканының түбинде өлип жатырғанын.

10

1

Сулайманның дана ҳикметлери:
Дана перзент әкесиниң қуўанышы,
Ақылсыз перзент анасының қайғысы.

2
Ҳарам байлық пайда келтирмес,
Ал әдиллик өлимнен қутқарар.

3
Жаратқан Ийе әдил адамды аш қоймас,
Залымлардың қәлеўиниң орынланыўына жол қоймас.

4
Ериншек қол жарлы қылар,
Мийнеткеш қол байлық келтирер.

5
Жазда өним жыйнаған — ақыллы бала,
Жыйын-терим ўақтында уйықлаған бала әкесин уятқа қалдырар.

6
Әдил адамның басына берекет жаўар,
Залымның аўзы зорлықты жасырар.

7
Әдиллер ыразылық пенен еске алынар,
Залымлардың аты умыт болып кетер.

8
Дананың жүреги буйрықларды қабыл етер,
Ақмақтың тили апатқа жетелер.

9
Ҳадал жүрген қәўипсиз жүрер,
Ал өз жолын надурыс тәрепке бурған әшкара болар.

10
Көз қысқан адам апатқа жолығар,
Өтирик сөйлеген набыт болар.

11
Әдилдиң аўзы — өмир булағы,
Ал залымның аўзы зорлықты жасырар.

12
Өшпенлилик жәнжел туўдырар,
Сүйиспеншилик барлық қылмысларды жуўып кетер.

13
Ақыллы адамның аўзынан даналық төгилер,
Ес-ақылы кем адамның арқасына қамшы тийер.

14
Даналар билимди сақлап қояр,
Ақылсыздың аўзы бәлени жақынластырар.

15
Байдың байлығы — оның қорғаны,
Жарлының апаты — оның кәмбағаллығы.

16
Әдилдиң мийнети өмирге,
Залымның табысы гүнаға апарар.

17
Нәсиятты алғанлар өмир жолында жүрер,
Әшкаралағанды тән алмағанлар жолдан азғырылар.

18
Қаслығын жасырғанның тили жалғаншы,
Өсек таратқан адам ақылсыз.

19
Көп сөйлеген қылмыссыз болмас,
Тилин тыйған — ақыллы.

20
Әдилдиң тили — сайланды гүмис,
Залымның жүреги ҳеш нәрсеге арзымас.

21
Әдилдиң тили көплерди азықландырар,
Ақмақ ақылы жетпегенликтен набыт болар.

22
Жаратқан Ийениң жарылқаўы адамды байытар,
Ол байлыққа ғам-қайғыны қоспас.

23
Ақылсыз жаманлық қылыўдан,
Түсимпаз даналықтан ләззет алар.

24
Залым неден қорқса, соған тап болар,
Әдил адамлардың әрманы орынланар.

25
Қуйын турып, залымлар жоқ болар,
Әдиллер мәңги беккем турар.

26
Ериншек өзин жумсағанлар ушын,
Тиске қуйылған сирке суўына,
Көзге кирген түтинге мегзер.

27
Жаратқан Ийеден қорқыў өмирди узайтар,
Ал залымлардың өмири қысқарар.

28
Әдилдиң дәмеси шадлыққа жетелер,
Залымның үмити пушқа шығар.

29
Жаратқан Ийе жолы минсизлерге қорған,
Жаўызлық ислеўшилерге апатшылық болады.

30
Әдил адам мәңгиге шайқалмас,
Залым адам жер бетинде тура алмас.

31
Әдилдиң аўзы даналықтан сөйлер,
Ал жалғаншының тили кесип тасланар.

32
Әдилдиң тили мүнәсип сөзлерди билер,
Залымның аўзы өтирик сөзлер шығарар.

11

1

Жаратқан Ийе жалған тәрезиден жеркенер,
Дурыс тәрезиге Оның кеўли толар.

2
Менменлик келсе, масқарашылық та келер,
Кишипейиллилер даналық пенен бирге болар.

3
Ҳақ нийетлиниң минсизлиги оған жол көрсетер,
Опасыздың сумлығы өзиниң басына жетер.

4
Ғәзеп күни байлық пайда бермес,
Әдиллик өлимнен қутқарар.

5
Минсиздиң әдиллиги оның жолын дүзиў қылар,
Залым залымлығы себепли қулап түсер.

6
Ҳақ нийетлини әдиллиги қутқарар,
Опасызлар өз нәпсиниң торына түсер.

7
Залым адам өлгенде, үмити де үзилер,
Сүйенген байлығы да пайдасыз болар.

8
Әдил адам бәледен қутылар,
Оның орнына залым сол бәлеге дуўшар болар.

9
Қудайсыз жақынын тили менен жоқ қылар,
Әдиллер өз билими менен аман қалар.

10
Әдиллер жайнап-жаснаса, қала қуўанар,
Залымлар қуласа, қуўаныш пенен бақырысар.

11
Ҳақ адамлардың ақ пәтиясы менен қала раўажланар,
Залымлардың аўзы менен ол ўайран болар.

12
Ақылсыз жақынын кемситер,
Ақыллы аўзына бек болып жүрер.

13
Өсек тасыған сырды ашар,
Садық адам сырды сақлар.

14
Қәўендерсиз ел қулар,
Кеңесшиси көп ел жеңер.

15
Басқаға кепил болған бәлеге жолығар,
Кепил болыўдан қашқан қәўипсизликте болар.

16
Мийримли ҳаял абырайға ерисер,
Тас баўыр еркек тек байлыққа ийе болар.

17
Мийримли адам өз жанына жақсылық қылар,
Тас баўыр өзине зыян келтирер.

18
Залым алдамшы сый ушын мийнет етер,
Әдиллик себиўши ҳақыйқый сый алар.

19
Әдилликти устанған жасар,
Жаўызлыққа умтылған өлер.

20
Ҳийлекер жүрекли Жаратқан Ийеге жеркенишли,
Ал минсиз жүргенге кеўли толар.

21
Билип қой, залым жазасыз қалмас,
Әдилдиң әўлады аман қалар.

22
Сулыў, бирақ әдепсиз ҳаял,
Шошқаның мурнына тағылған алтын әребекке мегзер.

23
Әдиллердиң тилеги тек жақсылық,
Ал залымлардың күткени — ғәзеп.

24
Биреў кең пейиллик пенен шашар, сонда да байлығы арта берер,
Биреў ҳәдден тыс сақ, бирақ жарлылана берер.

25
Сақый болған молшылыққа ерисер,
Шөллегенге суў бергенниң өзине де суў берилер.

26
Бийдайды жасырғанды халық нәлетлер,
Оны сатқанға пәтия берилер.

27
Жақсылыққа талпынған берекет табар,
Жаўызлықты излегенге жаўызлық келер.

28
Өз байлығына исенген қулар,
Әдиллер болса жасыл жапырақтай жайнап өсер.

29
Хожалығын азапқа қалдырған самалды мийрас етип алар,
Ақылсыз данаға қул болар.

30
Әдилдиң мийўеси — өмир тереги,
Дана адамларды өзине тартар.

31
Егер әдил адамға жер бетинде исине сай қайтарылса,
Онда залымлар менен гүнакарларға сирә да жаза берилер.

12

1

Нәсиятты сүйген билимди сүйер,
Ескертиўди жек көрген — надан.

2
Ақ кеўил адамға Жаратқан Ийениң кеўли толар,
Нийети бузықты жазаға ҳүким қылар.

3
Адам жаўызлық пенен кәмал таппас,
Әдилдиң негизи тербелмес.

4
Жақсы ҳаял — күйеўиниң тажы,
Күйеўин уятқа қалдыратуғын ҳаял — сүйегиндеги ириңли жара.

5
Әдилдиң ой-нийети әдалатлы,
Залымның кеңеси алдамшы.

6
Залымның сөзи — қан төгиў ушын дузақ,
Ҳақ адамның сөзи қан төгилиўден қутқарар.

7
Залым қулап, жоқ болар,
Әдилдиң үйи беккем турар.

8
Адамды ақылына қарап мақтар,
Нийети бузық кемситилер.

9
Нанға зар бола тура, көкирек көтерип жүргеннен,
Қарапайым болып, хызметши болған жақсырақ.

10
Әдил өз малының да жанын аяр,
Залымның реҳими де жаўызлық.

11
Жерине тәрбия бергенниң тамағы тоқ,
Бос арзыў-қыялға берилгенниң ақылы жоқ.

12
Залым адам жаўыз адамның олжасын күсер,
Әдилдиң тамыры ен жаяр.

13
Залым гүналы тили себепли тутылар,
Әдил бәледен шығып кетер.

14
Адам өз сөзиниң мийўесинен жақсылыққа ерисер,
Қолларының мийнети де өз ҳақысын алар.

15
Ақылсыздың жолы өз көзине дурыс болып көринер,
Дана адам мәсләҳәтке қулақ салар.

16
Ақылсыздың ашыўы дәрриў бетине шығар,
Ақыллы шеккен жәбирин жасырар.

17
Туўры сөйлейтуғын гүўа ҳақыйқатты,
Жалған гүўа өтирикти айтар.

18
Ойланбай айтылған сөз қылыштай жарақатлар,
Дананың сөзи шыпа берер.

19
Ырас сөйлейтуғын тил мәңги турар,
Өтирикши тил тек бир сәтлик.

20
Жаман нийетлилердиң жүрегинде жалған,
Тынышлықты нийет еткенниң жүрегинде шадлық бар.

21
Ҳақ адамға ҳеш қандай бәле келмес,
Наҳақтың басы бәледен шықпас.

22
Өтирикши тил Жаратқан Ийеге жеркенишли,
Туўры ис ислейтуғынларға Оның кеўли толар.

23
Ақыллы адам билимин жасырар,
Ақмақтың жүреги наданлығын жәрия қылар.

24
Мийнеткеш қол бийлик қылар,
Ериншек мәрдикарға алынар.

25
Жүректеги уўайым адамды шөктирер,
Жақсы сөз оны қуўантар.

26
Ҳақ адам жақынына жол көрсетер,
Наҳақ адамның жолы оларды адастырар.

27
Ериншек тутқан аңын писирип жемес,
Талапшаң қымбатбаҳа байлыққа ийе болар.

28
Әдиллик жолында өмир бар,
Оның соқпақларында өлим жоқ.

13

1

Ақыллы перзент әкесиниң нәсиятына қулақ салар,
Сурбет перзент кейигенге қулақ аспас.

2
Жақсы адам аўзының мийўесинен жақсылық татар,
Опасызлар жаўызлыққа талпынар.

3
Тилин тыйған өз өмирин сақлап қалар,
Тилине ерк берген өзин набыт қылар,

4
Ериншек қәлесе де, ҳеш нәрсе ала алмас,
Талапшаңның тилеги ақырына дейин орынланар.

5
Әдил адам өтирик сөзди жек көрер,
Залым уятсызлық қылып, өзиниң абырайын төгер.

6
Әдиллик минсизди жолында қорғар,
Залымлық гүнакарды қулатар.

7
Биреў ҳеш нәрсеси болмаса да, өзин бай қылып көрсетер,
Басқасы байлығы мол болса да, өзин жарлы қылып көрсетер.

8
Байлығы менен адам өз жанын сатып алар,
Жарлы болса қәўип-қәтерден аўлақ болар.

9
Әдиллердиң нуры жарқырап жайнап турар,
Залымлардың шырасы да өшип қалар.

10
Менменлик даў-жәнжел келтирип шығарар,
Кеңеске қулақ салғанларда даналық болар.

11
Аңсат табылған байлық тез таўысылар,
Мийнет пенен жыйнаған байлығын көбейтер.

12
Узақ ўақыт орынланбаған үмит жүректи түңилдирер,
Орынланған тилек болса, өмир терегине уқсар.

13
Нәсиятты менсинбеген өзине зыян келтирер,
Буйрықларды ҳүрмет еткен сый алар.

14
Даналар тәлими — өмир булағы,
Ол адамды өлим дузағынан аўлақ қылар.

15
Жақсы ақыл унамлы қылар,
Опасыздың өмири ўайран болар.

16
Ҳәр қандай ақыллы адам билим менен ис тутар,
Ақылсыз өзиниң ақмақлығын көрсетер.

17
Жаман шабарман апатқа ушырар,
Садық елши шыпа алып келер.

18
Нәсиятқа қулақ салмаған жоқшылық пенен шерменделикке ушырар,
Ескертиўди қабыл еткенлер ҳүрмет-иззетке бөленер.

19
Орынланған тилек жанға жағымлы,
Ақылсыз жаманлықтан ўаз кешиўди жек көрер.

20
Дана менен дос болған дана болар,
Ақылсыз бенен дос болған апатқа ушырар.

21
Бахытсызлық гүнакарды қуўып жүрер,
Абаданлық әдиллердиң сыйы болар.

22
Жақсы адам ақлық-шаўлықларына да мийрас қалдырар,
Гүнакарлардың байлығы әдиллер ушын жыйналар.

23
Жарлының атызы да мол бийдай бериўи мүмкин,
Бирақ әдалатсызлық себепли ўайран болар.

24
Жазалаўға аяған баласын сүймейди,
Баласын сүйген балалықтан тәрбиялайды.

25
Әдил тойғанша жер,
Залымның қарны аш жүрер.

14

1

Дана ҳаял үйин жайнатар,
Ақылсыз ҳаял оны өз қолы менен бузар.

2
Туўры жолдан жүретуғын Жаратқан Ийеден қорқатуғын,
Жолдан шыққан Оны менсинбейтуғын адам.

3
Ақмақтың сөзи арқасына қамшы болар,
Дананың сөзи оны қорғар.

4
Өгиз болмаса, ақыр бос турар,
Өгиздиң күшинен мол пайда алынар.

5
Исенимли гүўа өтирик сөйлемес,
Жалған гүўаның өтириги таўысылмас.

6
Сурбет даналық излер, бирақ таба алмас,
Ақыллыға билим аңсат табылар.

7
Ақмақтан аўлақ жүр,
Билимли сөз шықпас оның аўзынан.

8
Парасатлы адамның даналығы — өз жолын түсиниўи,
Ақылсыздың ақмақлығы — алдамшылық.

9
Ақмақлар айып қурбанлығы үстинен күлер,
Ҳақ адамлар Қудайдың мийримине сазыўар болар.

10
Ҳәр кимниң қайғысы өзине аян,
Қуўанышын да ҳеш ким бөлисе алмас.

11
Залымның үйи бузылар,
Ҳақ адамның шатыры гүллене берер.

12
Сондай жол бар, адамға дурыс болып көринер,
Бирақ ақыбети, өлимге алып барар.

13
Гейде күлгенде де жүрегиң сызлар,
Қуўаныш та гейде қайғы менен жуўмақланар.

14
Азғын адам тутқан жолының,
Жақсы адам ислеген исиниң сыйын алар.

15
Сада ҳәмме сөзге исене берер,
Ақыллы адымын ойлап басар.

16
Дана қорқып, жаманлықтан аўлақ болар,
Ақылсыз өзин басқара алмас ҳәм өзине исенер.

17
Ашыўшақ ақылсызлық қылар,
Нийети бузықты ҳәмме жек көрер.

18
Саданың несийбесине ақмақлық тийер,
Ақыллы билимди таж қылар.

19
Жаўызлар жақсылар алдында,
Залымлар әдиллердиң дәрўазасы алдында тәжим етер.

20
Кәмбағалды қоңсылары да жақсы көрмес,
Байлардың досты көп болар.

21
Жақынын кемситкен гүна қылар,
Жарлыға мийрим көрсеткен бахытлы болар.

22
Нийети бузықлар жолдан адаспай ма?
Бирақ жақсы нийетлилер сүйиспеншилик ҳәм садықлыққа ийе болар.

23
Ҳәр қандай мийнеттиң пайдасы бар,
Бос сөз тек жоқшылық келтирер.

24
Даналардың тажы — олардың байлығы,
Ақылсызлардың тажы — ақмақлығы.

25
Әдил гүўа жанды қутқарар,
Жалған гүўа сатқынлық қылар.

26
Жаратқан Ийеден қорқыў — беккем қорған,
Оның балаларына да пана болар.

27
Жаратқан Ийеден қорқыў — өмирдиң булағы,
Ол өлим дузағынан қутқарар.

28
Халықтың көплиги — патшаның уллылығы,
Халықтың азлығы — ҳүкимдардың апаты.

29
Сабыр-тақатлы адамда уллы ақыл бар,
Ашыўшақ өз ақмақлығын мәлим қылар.

30
Тыныш жүрек денеге өмир берер,
Қызғаншақлық сүйеклерди ширитер.

31
Жарлыны езген Жаратқанға тил тийгизген болар,
Мүтәжге жәрдем берген Жаратқанды ҳүрмет еткен болар.

32
Залым өз жаўызлығы себепли жоқ болар,
Әдиллерге өлеринде де пана табылар.

33
Даналық ақыллының жүрегине орналасар,
Ҳәтте, ақмақлардың жүреги де оны таныйды.

34
Әдиллик халықтың дәрежесин көтерер,
Нызамсызлық халықты масқара етер.

35
Патшаға ақыллы хызметши унар,
Шерменде ис қылғанға оның ғәзеби жаўар.

15

1

Мүләйим жуўап ашыўды басар,
Ашшы сөз ғәзепти қозғар.

2
Дананың тили билимди мақтар,
Ақылсыздың аўзынан ақмақлық ағар.

3
Жаратқан Ийениң көзи ҳәмме жерде,
Ол жаманды да, жақсыны да көрип турар.

4
Мүләйим тил — өмир тереги,
Өтирикши тил — жанды жаралар.

5
Ақмақ әкесиниң тәрбиясынан безер,
Ескертиўге қулақ асқан ақыл-парасатлы.

6
Әдилдиң үйинде мол ғәзийне болар,
Залымның тапқаны машқала алып келер.

7
Дананың аўзы билим таратар,
Ақмақтың жүреги ондай емес.

8
Наҳақтың қурбанлығынан Жаратқан Ийе жеркенер,
Ҳақ адамның дуўасы Оған унар.

9
Залымның жолынан Жаратқан Ийе жеркенер,
Әдиллик изинен жүргенди Ол сүйер.

10
Туўры жолдан адасқанлар аўыр жаза алар,
Ескертиўди жек көргенлер набыт болар.

11
Өлилер мәканы ҳәм набыт болыў мәканы Жаратқан Ийеге аян екен,
Демек, адам баласының жүреги Оған олардан да аянырақ!

12
Сурбет өзин әшкаралағанды унатпас,
Ол дананың қасына да жоламас.

13
Жүректиң қуўанышы жүзди жарқыратар,
Жүректиң қайғысы руўхты сөндирер.

14
Ақыллының жүреги билимди излер,
Ақылсыздың аўзы ақмақлыққа тойынар.

15
Бахытсыздың ҳәр бир күни қайғыдан арылмас,
Жүреги қуўанышлының зыяпаты ада болмас.

16
Көп байлық пенен тәшиўиште жасағаннан гөре,
Аз байлық пенен Жаратқан Ийеден қорқып жасаған абзалырақ.

17
Жек көрип берилген семиз баспақ гөшинен гөре,
Сүйиспеншилик пенен берилген быламық жақсырақ.

18
Ашыўшақ жәнжел туўдырар,
Сабыр-тақатлы даўды басар.

19
Ериншектиң жолы шатлы тикенге уқсар,
Ҳақ адамның жолы тегис болар.

20
Дана бала әкесин қуўантар,
Ақмақ бала анасын писент етпес.

21
Ақмақлық ақылсызды қуўандырар,
Ақыллы адам туўры жолдан жүрер.

22
Кеңеспей исленген ис босқа шығар,
Көп мәсләҳәтшиниң ой-нийети иске асар.

23
Орынлы жуўап адамды қуўантар,
Өз ўақтында айтылған сөз әжайып болар!

24
Төмендеги өлилер мәканына түспеўи ушын,
Ақыллыны өмир жолы жоқарыға жетелер.

25
Жаратқан Ийе тәкаббирдиң үйин қулатар,
Жесирдиң жер шегарасын сақлап қалар.

26
Залымлардың нийетлери Жаратқан Ийеге жеркенишли,
Жақсы сөзлер — пәк.

27
Ашкөз өз үйине апат келтирер,
Параны жек көрген тыныш өмир сүрер.

28
Әдил ойлап жуўап берер,
Залымның аўзы жаўызлық қусар.

29
Жаратқан Ийе залымлардан алыс болар,
Әдиллердиң дуўасын еситер.

30
Нурлы жүз жүректи қуўантар,
Жақсы хабар сүйекке азық берер.

31
Өмир беретуғын нәсиятқа қулақ салған,
Даналар арасынан орын табар.

32
Нәсияттан жүз бурған өз жанын хор қылар,
Ескертиўге қулақ салған ақылға ийе болар.

33
Жаратқан Ийеден қорқыў даналыққа үйретер,
Кишипейиллик даңққа баслар.

16

1

Адам жоба дүзер,
Бирақ бул жобаның жуўабын Жаратқан Ийе берер.

2
Адамға ҳәмме жоллары ҳадал болып көринер,
Бирақ ой-нийетти Жаратқан Ийе өлшер.

3
Ислериңди Жаратқан Ийеге тапсыр,
Сонда нийетиң жүзеге асар.

4
Жаратқан Ийе ҳәмме нәрсени олардың өзлериниң мақсетине сай жаратты,
Ҳәтте, залымларды да апатшылық күни ушын жаратты.

5
Ҳәр бир тәкаббир Жаратқан Ийе ушын жеркенишли,
Гүмансыз, олар жазасыз қалмайды.

6
Сүйиспеншилик ҳәм садықлық гүнаны жуўар,
Жаратқан Ийеден қорқыў жаўызлықтан аўлақ қылар.

7
Адамның жолы Жаратқан Ийеге мақул болса,
Ол оны душпанлары менен де жарастырар.

8
Ҳарам жол менен кирген мол пайдадан гөре,
Ҳадал жол менен кирген азғантай пайда жақсырақ.

9
Жүрер жолын адам жүрегинде ойлап қояр,
Бирақ Жаратқан Ийе оның адымларын бағдарлар.

10
Патша Қудайдың атынан сөйлейди,
Ол ҳүким қылғанда әдилликти бурмаламаўы тийис.

11
Туўры тәрези ҳәм тәрезиниң пәллелери Жаратқан Ийеден берилер,
Барлық тәрези таслары Ол арқалы жаратылған.

12
Патша жаўызлықтан жеркенер,
Тахт әдиллик арқалы беккем болар.

13
Әдил тил патшаға унар,
Ҳақыйқатты айтқанды ол сүйер.

14
Патшаның ғәзеби — өлим хабаршысы,
Бирақ дана адам оны тынышландырар.

15
Патшаның жүзи нурланса — өмирден нышан,
Оның мийрими бәҳәрдеги жаўын алып келетуғын бултқа мегзер.

16
Даналыққа ийе болыў алтыннан қаншелли жақсырақ,
Ақылға ийе болыў гүмистен қаншелли қунлырақ.

17
Ҳақ адамның жолы жаўызлықтан аўлақ қылар,
Жолын қорғаған өз жанын аман сақлар.

18
Ўайран болыўдан алдын менменлик,
Қулаўдан алдын тәкаббирлик келер.

19
Менменлер менен олжа бөлискеннен,
Жарлылар арасында кишипейил болған жақсырақ.

20
Ақыл менен ис алып барған жақсылық табар,
Жаратқан Ийеден үмит еткен бахытлы болар!

21
Жүреги даналар парасатлы делинер,
Жағымлы тил тәлим күшин арттырар.

22
Ақыл ийеси ушын — өмир булағы,
Ақмақлық ақмақ ушын — жаза.

23
Дананың жүреги оның сөзин дана қылып,
Аўзындағы тәлимин арттырар.

24
Жағымлы сөз палдай татлы,
Жанға жағымлы, денеге шыпалы.

25
Сондай жол бар, адамға дурыс болып көринер,
Бирақ ақыбети, өлимге алып барар.

26
Адамның иштейи оған мийнет еттирер,
Ашлығы оны мәжбүр етер.

27
Оңбаған адам жаманлық ойлар,
Оның сөзи жалмайтуғын жалынға мегзер.

28
Ҳийлекер адам жәнжел туўдырар,
Өсекши досларды айырар.

29
Зорлық ислеўши жақынын азғырар,
Оны жаман жолға баслар.

30
Көзин сүзип қараған ҳийле ойлар,
Ернин тислеген жаўызлық ислер.

31
Ағарған шаш — ҳүрметли таж,
Туўры жасаған оны қазанар.

32
Сабырлы адам мәрт әскерден,
Өзин услай алатуғын адам қаланы басып алғаннан үстинирек.

33
Кийимниң шалғайына шек тасланар,
Оның шешими Жаратқан Ийеден берилер.

17

1

Дастурханы мол ҳәм зыяпаты көп жәнжелли үйден,
Бир тислем қатты наны бар тыныш-татыў үй жақсырақ.

2
Уят ис қылатуғын улды ақыллы қул басқарар,
Ол туўысқанлар қатарында мийрасқа шерик болар.

3
Гүмис балқытыўханада, алтын ошақта сыналар,
Адамның жүрегин Жаратқан Ийе сынар.

4
Залым жаўыздың сөзине дыққат қояр,
Өтирикши бүлгинши тилге қулақ салар.

5
Кәмбағалды мазақ қылған Жаратқанды хорлаған болар,
Бахытсызлыққа қуўанған жазасыз қалмас.

6
Ақлықлар — қариялар тажы,
Ата-аналар — балалар мақтанышы.

7
Төрели сөз ақмаққа жараспағаны сыяқлы,
Өтирик сөз де ҳүкимдарға жараспас.

8
Бериўшиниң нәзеринде пара сыйқырлы тасқа уқсар,
Не қылса да иси табыслы болар.

9
Қәтени кеширген дослықты сақлар,
Оны қайта-қайта еслей берген достын бездирер.

10
Ақылсызға берилген жүз дүрреден гөре,
Ақыллыға берилген бир кейис тәсирлирек.

11
Жаман адам тек бүлгиншиликти гөзлер,
Сонлықтан оған қарсы залым периште жиберилер.

12
Ақмақтың ақмақлығына тап болғанша,
Баласынан айырылған ана айыўға тап болған жақсырақ.

13
Жақсылыққа жаманлық қылғанның,
Үйинен жаманлық арымас.

14
Жәнжелдиң басланыўы жыққын суўға уқсар,
Жәнжелди күшейместен бурын тоқтат.

15
Наҳақты ақлаў ҳәм ҳақты айыплаў —
Екеўи де Жаратқан Ийеге жеркенишли.

16
Ақылсыздың қолындағы ғәзийнеден не пайда?
Даналықты ийелеўге оның қәлеўи жоқ ғой!

17
Дос ҳәрдайым сүйеди,
Туўысқан да қайғыны бөлисиў ушын туўылған.

18
Ақылы кем қол берип,
Қоңсысы ушын кепил болар.

19
Гүнаны жақсы көрген жәнжелди сүйер,
Дәрўазасын бийик қурған қулаўды излер.

20
Ҳийлекер жүрек жақсылық таппас,
Өтирикши тил бәлеге жолығар.

21
Ақылсыз бала туўған адамның маңлайының соры,
Ақмақтың әкеси қуўаныштың не екенин билмес.

22
Қуўанышлы жүрек шыпа бағышлаўшы дәри,
Езилген руўх сүйекти қуўратар.

23
Әдалат жолын бурмалаў ушын,
Залым жасырын пара алар.

24
Ақыллы адам нәзерин даналықтан қашырмас,
Ақмақтың көзи жер түбин шарлар.

25
Ақмақ бала әкеси ушын қайғы,
Анасы ушын ғам келтирер.

26
Айыпсызды жазалаў,
Ҳасылзаданы ҳадаллығы ушын урыў жақсы емес.

27
Билимли адам тилин жылаўлар,
Парасатлы адам суўыққан болар.

28
Ақмақ та үндемесе дана саналар,
Аўзына ийелик қылса, парасатлы болып көринер.

18

1

Саяқ адам қара басын ойлар,
Барлық саў пикирге қарсы шығар.

2
Ақмақ түсиниўди жек көрер,
Ол өз ойын билдириўди хош көрер.

3
Залым өзи менен кемситиўшилик,
Бийабырайлық өзи менен масқарашылық алып келер.

4
Адамның аўзынан шыққан сөзлер терең суўларға,
Даналық булағы ағын суўға мегзер.

5
Ҳүкимде залымды жақлап,
Айыпсызды наҳаққа шығарыў жақсы емес.

6
Ақмақтың тили жәнжел туўдырар,
Аўзы менен дүррени шақырар.

7
Ақылсыздың аўзы өзине әжел,
Оның тили болса, жанына дузақ болар.

8
Өсекшиниң сөзи сондай татлы,
Олар адамның жан дүньясына кирип алар.

9
Өз жумысына немқурайды болыў —
Бузғыншының туўысқаны.

10
Жаратқан Ийениң аты — беккем минара,
Әдил оған қашып, бас саўғалар.

11
Байлардың байлығы олардың беккем қаласы,
Өз қыялына бийик дийўалдай көринер.

12
Қулар алдынан адамның жүреги тәкаббирленер,
Ҳүрметтен алдын кишипейиллик келер.

13
Тыңламай жуўап бериў,
Ақмақлық ҳәм уятсызлық.

14
Адамның дәртине руўхы төзим берер,
Бирақ езилген руўхқа ким шыдам берер?

15
Ақыллының жүреги билимди ийелер,
Дананың қулағы билимди излер.

16
Сый бериў адамға жол ашар,
Ҳүрметли адамлар алдына дейин апарар.

17
Қарсыласы келип, оған сораў қойып тексермегенше,
Биринши болып даўласқан ҳақ болып көринер.

18
Шек таслаў даўды тоқтатар,
Күшли қарсыласлардың даўын шешер.

19
Өкпели туўысқан бекитилген қалаға,
Арасындағы даў болса, қорған қала дәрўазасының тәмбисине уқсар.

20
Адам аўзының жемисинен қарнын,
Тилиниң өниминен өзин тойдырар.

21
Өлим ҳәм өмир тилдиң ықтыярында,
Тил не сөйлесе, соның жемисинен дәм татар.

22
Үйленген берекет табар,
Жаратқан Ийениң мийримине ерисер.

23
Жарлы жалынып сөйлер,
Бай турпайы жуўап берер.

24
Дослар бар, өзин дос қылып көрсеткен,
Бирақ шын дос та бар, туўысқаннан да жақын.

19

1

Жалған тилли ақмақтан,
Минсиз жүрген жарлы жақсы.

2
Билимсиз умтылыс жақсы емес,
Асыққан жолдан жаңылысар.

3
Өз ақмақлығы адамның жолын бузар,
Ал оның жүреги Жаратқанға наразы болар.

4
Байлық досларды көбейтер,
Жарлыны досты да таслап кетер.

5
Жалған гүўа жазасыз қалмас,
Өтирик сөйлеген қутыла алмас.

6
Көплер жомарт адамның мийримине түсиўди қәлер,
Қолы ашыққа ҳәмме дос болар.

7
Жарлыны туўысқанлары да жек көрер,
Дослары да оннан соншелли безип кетер,
Сөйлесиў ушын излесе де, оларды таба алмас.

8
Даналыққа ерискен өз жанын сүйер,
Ақыл-парасатқа кеўил қойған жақсылық табар.

9
Жалған гүўа жазасыз қалмас,
Өтирикши тири қалмас.

10
Салтанатлы өмир ақмаққа жараспағаны сыяқлы,
Баслықларға бийлик етиў қулға сирә дә жараспас.

11
Ақыл адамның ғәзебин тыяр,
Қәтени кешириў оған ҳүрмет келтирер.

12
Патшаның ғәзеби арысланның ақырыўына уқсар,
Ал оның мийрими шөпке түскен шыққа уқсар.

13
Ақылсыз бала әкесиниң басына бәле болар,
Урысқақ ҳаял тоқтамай таматуғын суўға уқсар.

14
Үй ҳәм байлық — ата-анадан мийрас,
Ақыллы ҳаял — Жаратқан Ийеден сый.

15
Қосжақпаслық адамды қатты уйқышы қылар,
Ериншек аш қалар.

16
Буйрықларды орынлаған өмирин сақлар,
Өз жолына итибар бермеген набыт болар.

17
Жарлыға мийрим көрсетиў — Жаратқан Ийеге қарыз бергендей болар,
Ислеген жақсылығының есесин Жаратқан Ийе қайтарар.

18
Үмит барда балаңды жөнге сал,
Оның өлиўине айыплы болма.

19
Ашыўшақ жазасын алсын,
Егер қутқарсаң, оны және де жазалаўға туўры келеди.

20
Келешекте дана болыўың ушын,
Кеңести тыңлап, нәсиятты қабыл ет.

21
Адам жүрегинде нийет көп,
Бирақ тек Жаратқан Ийениң мақсети әмелге асар.

22
Адамның қәлеўи — садықлық,
Жарлы болыў өтирикши болыўдан жақсырақ.

23
Жаратқан Ийеден қорқыў өмирге жетелер,
Ол тыныш ҳәм машқаласыз жасар.

24
Ериншек табаққа қол салар,
Бирақ аўзына апарыўға еринер.

25
Сурбетти жазаласаң, садалар ақылға кирер,
Егер ақыллыны әшкараласаң, ол соннан сабақ алар.

26
Әкесин тонап, анасын қуўған бала,
Шерменделик ҳәм иснат келтирер.

27
Балам, нәсиятты тыңлаўды тоқтатқаның,
Бул билимли сөзлерден бас тартқаның.

28
Жарамас гүўа әдалатлық үстинен күлер,
Залымлардың аўзы жаманлықты жалмап жутар.

29
Сурбетлер ушын ҳүким таяр,
Ақмақтың арқасына дүрре таяр.

20

1

Шарап — сурбет, өткир ишимлик — жәнжелкеш,
Оларды ишип алданған ҳәр бир адам ақылсыз.

2
Патшаның қәҳәри арысланның ақырғанына уқсар,
Оның қәҳәрин келтирген өмири менен жуўап берер.

3
Жәнжелден аўлақ болыў адамға абырай келтирер,
Барлық ақмақлар жәнжелге асығар.

4
Ериншек ўақтында жер сүрмес,
Жыйын ўақтында ҳеш нәрсе таппас.

5
Адамның ой-пикири терең суўға мегзер,
Ақыллы адам оларды тереңнен илип шығарар.

6
Көплер өзин садықпан дер,
Бирақ ҳақыйқаттан исенимли адамды ким таба алар?

7
Әдил минсиз жасар,
Изиндеги балалары бахытлы болар!

8
Патша ҳүким гүрсисинде отырғанда,
Көзлери менен барлық жаўызлықты ажыратар.

9
Ким: «Мениң жүрегим таза,
Ҳадал ҳәм гүнасызбан», — деп айта алар.

10
Надурыс тәрези ҳәм надурыс таслар,
Екеўи де Жаратқан Ийеге жеркенишли.

11
Ҳәтте, бала да исинен билинер,
Оның тазалығы да, дурыслығы да ҳәрекетинен аян болар.

12
Еситетуғын қулақты, көретуғын көзди,
Екеўин де Жаратқан Ийе жаратқан.

13
Уйқышыл болма, жоқшылыққа ушырарсаң,
Қырағы бол, наның мол болар.

14
Сатып алыўшы: «Жарамсыз нәрсе», — дер,
Былай шығып, арзан алғанына мақтанар.

15
Алтын бар, қымбатбаҳа тас та мол,
Билимли тил — таптырмайтуғын ҳасыл тасқа мегзер.

16
Бийтанысқа кепил болғанның кийимин шешип ал,
Оны басқаға кепил болғаны ушын гиреўге услап тур.

17
Ҳийле менен табылған нан мазалы,
Бирақ кейин аўыз толған қумға айланар.

18
Мәсләҳәт пенен жобалар дүз,
Дана кеңес пенен урысқа шық.

19
Өсек тасыған сырыңды ашар,
Аўзы бос пенен қатнас қылма.

20
Ата-анасын ғарғағанның,
Қойыў қараңғылықта өмир шырағы сөнер.

21
Әўел бастан, асығыс қолға киргизилген мийрастың,
Ақыры берекетли болмас.

22
«Жаманлық ушын өш аламан», — деме,
Жаратқан Ийеге тапсырып күт, Ол сени қутқарар.

23
Надурыс өлшем таслары Жаратқан Ийеге жеркенишли,
Надурыс тәрези де жақсы емес.

24
Адамның адымларын Жаратқан Ийе белгилер,
Солай екен, адам өз жолын қалай түсинсин?

25
Асығыс ўәде етип, Қудайға атаў,
Атап болып, ойланыў,
Бул — адам ушын дузақ.

26
Ақыллы патша наҳақларды ажыратып,
Олардың үстинен түйек айдайды.

27
Адамның руўхы — Жаратқан Ийениң шырағы,
Ол адам қәлбиниң тереңликлерин изертлер.

28
Мийрим-шәпәәт ҳәм садықлық патшаны қорғар,
Мийрим менен ол тахтын беккем қылар.

29
Жаслардың мақтанышы — олардың күш-қуўаты,
Жасы үлкенлердиң абырайы — олардың ақ шашлары.

30
Таяқтан қалған жарақат жаўызлықтан тазартар,
Таяқтың зардабы ишки дүньяны пәклер.

21

1

Патшаның жүреги Жаратқан Ийениң қолындағы суў ағысына уқсар,
Ол патшаны қәлеген жағына бағытлар.

2
Өз жолының ҳәммеси адамға туўры болып көринер,
Бирақ Жаратқан Ийе жүректи тексерер.

3
Әдиллик ҳәм әдалатлықты сақлаў,
Жаратқан Ийе ушын қурбанлық бергеннен унамлырақ.

4
Тәкаббир нәзер ҳәм менмен жүрек,
Залымлардың шырағы ҳәм гүнасы.

5
Мийнеткеш адамның ой-нийети молшылық алып келер,
Асығыслардың бәри жоқшылыққа ушырар.

6
Жалған тил менен жыйналған байлық,
Жоқ болып кететуғын пуў ҳәм өлим дузағы.

7
Залымлардың зулымлығы өзин жоқ қылар,
Олар әдалатлы ис тутыўдан бас тартар.

8
Айыплының жолы қыйсық,
Айыпсыздың ис-ҳәрекети туўры.

9
Урысқақ ҳаял менен бир үйде жасағаннан,
Үшектиң бир мүйешинде жасаған жақсы.

10
Залымның кеўли жаўызлыққа қумар,
Жақыны да оннан реҳим таппас.

11
Сурбетке жаза берилсе, садаға ақыл кирер,
Дана тәлим алса, билими артар.

12
Әдил Қудай залымның үйин бақлар,
Залымларды набыт қылар.

13
Жарлының пәриядына қулақ салмаған,
Өзи пәрияд қылғанда жуўап ала алмас.

14
Жасырын берилген саўға ғәзепти,
Қойынға тығып берилген пара күшли қәҳәрди басар.

15
Әдалат жүзеге асса, әдиллер қуўанар,
Ал жаўызлық қылыўшыларды қорқыныш бийлер.

16
Ақыллылық жолынан узақласқан,
Өлилер жыйынына орналасар.

17
Заўқы-сапаны сүйген жарлыланар,
Шарапты ҳәм зәйтүн майын сүйген байымас.

18
Залым әдилдиң,
Бийопа ҳақтың төлеми болар.

19
Урысқақ ҳәм кекшил ҳаял менен жасағаннан,
Шөлде жасаған жақсырақ.

20
Дананың үйи қымбатбаҳа ғәзийне ҳәм зәйтүн майына толар,
Ақылсыз барын шашар.

21
Әдиллик ҳәм мийрим излеген адам,
Өмир, әдалат ҳәм ҳүрметке ийе болар.

22
Дана адам күшлилердиң қаласына кирер,
Олар исенген қорғанды тас-талқан қылар.

23
Аўзына ҳәм тилине бек болған,
Жанын апаттан сақлар.

24
Өркөкирек ҳәм тәкаббирди сурбет деп атар,
Ол аса менменлик пенен ҳәрекет етер.

25
Ериншекти қумарлығы өлтирер,
Қоллары жумыстан бас тартар.

26
Ол күн бойы ашкөзлик пенен алыўды гөзлер,
Бирақ әдил аямай берер.

27
Залымның қурбанлығы — жеркенишли,
Әсиресе, жаўыз ой менен берсе, оннан да жаман.

28
Жалған гүўа набыт болар,
Ҳәммесин еситкенниң гүўалығы өтер.

29
Залым жүзин исенимли қылып көрсетер,
Ҳақ адам өз жолында беккем турар.

30
Жаратқан Ийеге қарсы туратуғын,
Даналық та, түсиник те, кеңес те жоқ.

31
Ат саўаш күни ушын тайынланар,
Бирақ жеңис Жаратқан Ийеден берилер.

22

1

Жақсы атақ үлкен байлықтан жақсы,
Жақсы ат-абырай гүмис ҳәм алтыннан жақсы.

2
Бай ҳәм жарлының ортақлығы мынада:
Олар екеўин де Жаратқан Ийе жаратқан.

3
Ақыллы қәўип-қәтерди көрип, бас саўғалар,
Сада алға басып бара берип, зәлел көрер.

4
Кишипейиллик ҳәм Жаратқан Ийеден қорқыў ушын берилетуғын сый —
Байлық, даңқ ҳәм өмир.

5
Азғынның жолы тикен ҳәм дузаққа толы,
Жанын сақламақшы болған оннан аўлақ жүрсин.

6
Баланы жастан туўры жолға сал,
Ол қартайғанда да оннан таймайды.

7
Байлар жарлыларға үстемлик қылар,
Қарыздар қарыз бергенге қул болар.

8
Наҳақлық қылған апат орар,
Оның ғәзеп қамшысы сынар.

9
Сақый адам берекет табар,
Өз нанын жарлылар менен бөлисер.

10
Сурбетти қуўсаң, жәнжел де кетер,
Даў ҳәм кейис те тоқтар.

11
Жүрек пәклигин сүйетуғын ҳәм жағымлы сөйлейтуғын адамға,
Патша дос болар.

12
Жаратқан Ийениң нәзери билимди қорғар,
Опасыздың сөзлерин Ол жоққа шығарар.

13
Ериншек: «Далада арыслан бар!
Майдан ортасында мени өлтиреди!» — дер.

14
Бузық ҳаялдың аўзы түпсиз шуқырға мегзер,
Жаратқан Ийе кимге ғәзепленсе, ол сол шуқырға қулар.

15
Ақылсызлық өспиримниң жүрегинде бар,
Тәрбиялаўшы қамшы оны соннан арылтар.

16
Байыў ушын жарлыға жәбир көрсететуғын,
Байға сый беретуғын адам кәмбағалласады.

17

Даналардың сөзлерин қулақ түрип тыңла,
Беретуғын билимиме жүрегиңди аш.

18
Оларды жүрегиңде сақласаң,
Ҳәм олар сениң тиллериңде болса, жақсы болады.

19
Исенимиңди Жаратқан Ийеге артыўың ушын,
Бүгин буларды саған, аўа, саған үйретип атырман.

20
Мәсләҳәт ҳәм билим менен,
Саған отыз нәсият жазбаған ба едим?

21
Бул исенимли ҳақыйқат сөзлерин үйрениўиң,
Сени жибергенге дурыс жуўап бере алыўың ушын жазылған емес пе еди?

22

Жарлыны жарлылығы себепли тонама,
Бахытсызды дәрўаза алдында ҳүким қылғанда қыйнама.

23
Олардың исин Жаратқан Ийе жақлар,
Оларды тонағанлардың жанын алар.

24

Ашыўшақ адам менен дос болма,
Қызба адам менен жолдас болма.

25
Болмаса, сен де оған еликлерсең,
Жаныңды дузаққа түсирерсең.

26

Қол берип,
Басқаның қарызына кепил болатуғынлардың бири болма.

27
Төлеў ушын ҳеш нәрсең болмаса,
Төсегиңди де астыңнан тартып алар.

28

Ата-бабаларың қойып кеткен,
Ески шегара белгисин жылжытпа.

29

Өз кәсибиниң маманы болған адамды көрдиң бе?
Ол патшаларға хызмет етер,
Әпиўайы адамларға хызмет етпес.

23

1

Ҳүкимдар менен дастурханлас болғаныңда,
Алдыңдағыларға дыққат пенен нәзер сал,

2
Егер қулқыныңды тыя алмасаң,
Аўзыңды буўып қой.

3
Оның дәмли тағамларын кеўлиң күсемесин,
Ол ҳийле менен берилген болыўы мүмкин.

4

Бай болыў ушын өзиңди зорықтырма,
Бул ойыңды шығарып таслайтуғын даналыққа ийе бол.

5
Байлық көз ашып жумғанша жоқ болар,
Қанат байлап, бүркит киби аспанға ушып кетер.

6

Иши тардың үйинен ас ишпе,
Оның мазалы тағамларын да күсеме.

7
Ол жеген ҳәр бир нәрсеңди есаплап турар,
«Иш, же», — дер саған, бирақ жүреги буны қәлемес.

8
Жеген аз-маз нәрсеңди қусып тасларсаң,
Айтқан жақсы сөзлериң де босқа кетер.

9

Ақмаққа сөз айтпа,
Ол сениң дана сөзлериңди менсинбейди.

10

Ески шегара белгисин жылжытпа,
Жетимниң атызына қол салма.

11
Олардың Әменгери күшли,
Ол саған қарсы шығып, олардың исин жақлар.

12

Жүрегиңди тәлимге,
Қулағыңды билимли сөзлерге бер.

13

Баланы тәрбиясыз қалдырма,
Оны қамшы менен жазаласаң да, өлмейди.

14
Оны қамшы менен жазала,
Жанын өлилер мәканынан қутқарарсаң.

15

Балам, егер жүрегиң дана болса,
Мениң жүрегим де шадланар.

16
Аўзың дурыс сөйлесе,
Қәлбим шадланар.

17

Жүрегиң гүнакарларға ҳәўес қылмасын,
Бәрқулла Жаратқан Ийеден қорқып жаса.

18
Сонда келешегиң болатуғыны гүмансыз,
Үмитиң де босқа шықпас.

19

Тыңла балам, дана бол,
Жүрегиңди туўры жолға бағытла.

20
Мәскүнем ҳәм гөшке тоймайтуғынлар арасында болма.

21
Мәскүнем ҳәм ашкөз адам жарлыланар,
Уйқышылық адамға жыртық кийим кийгизер.

22

Сени дүньяға келтирген әкеңе қулақ сал,
Қартайғанында анаңды менсинбей жүрме.

23
Ҳақыйқатты сатып ал, оны сатпа,
Даналық, тәлим ҳәм ақылға ийе бол.

24
Әдилдиң әкеси шадланады,
Дана баласы бар әке ол ушын қуўанады.

25
Әкең ҳәм анаң қуўансын,
Сени туўған қатты шадлансын!

26

Балам, жүрегиңди маған бағышла,
Көзлериң мен жүрген жолда болсын.

27
Бузық ҳаял — терең шуқыр,
Өзгениң ҳаялы — тар қудық.

28
Ол қарақшыдай буққыда күтер,
Бийопа еркектиң санын көбейтер.

29

Аҳ шеккен ким? Дад салған ким?
Кимде жәнжел? Кимде шағым?
Кимге себепсиз көк түскен?
Кимниң көзлери қызарған?

30
Буның бәри шарап ишип көп отыратуғынларда,
Аралас шарапларды татып көриўге барғанларда болар.

31
Шараптың қызарғанына,
Кеседе таўланып турыўына,
Жумсақ жутылыўына қарама!

32
Ақыбетинде ол жылан киби шағар,
Сур жылан киби уўын шашар.

33
Көзлериңе ерси нәрселер көринер,
Ойыңнан жаман пикирлер өтер.

34
Сен теңиздиң қақ ортасында қайықта,
Өрлик ағашының үстинде жатырғандай боларсаң.

35
«Мени урды, аўырмады,
Сабады, маған сезилмеди,
Және ишимликти излеў ушын,
Қашан оянаман?» — дерсең.

24

1

Залым адамларға ҳәўес қылма,
Олар менен бирге болыўды күсеме.

2
Олардың ойы зорлық етиўди ойлар,
Аўзы машқала келтириў туўралы сөз етер.

3

Даналық пенен үй салынар,
Ақыл менен берик болар.

4
Билим менен үйдиң иши,
Қымбатбаҳа ҳәм әжайып байлыққа толар.

5

Дана адам күшли болар,
Билимли адам күшке толып барар.

6
Сонлықтан урысты ақыл-кеңес пенен алып бар,
Мәсләҳәтши көп жерде жеңис бар.

7

Ақмақ ушын даналық қол жетпес болар,
Мәжилисте ол аўзын да ашпас.

8

Жаманлық ислеўди нийет еткен адам,
Нийети бузық деп аталар.

9
Ақмақтың ҳарам ойы — гүна,
Сурбет — адамлар ушын жеркенишли.

10

Егер сен апатқа ушырағанда ҳәлсизлик етсең,
Онда сениң күшиңниң аз болғаны.

11

Айыпсыз өлимге кесилгенди қутқар,
Соймақшы болғанды изине қайтар.

12
«Биз буны билмедик», — десең де,
Жүректи сынайтуғын Қудай шынлықты билмей ме?
Жаныңды қорғайтуғын буны аңламай ма?
Ол ҳәр бир адамға исине жараса қайтармай ма?

13

Балам, пал же, ол жақсы,
Пал уяның палы таңлайыңа татлы.

14
Сол сыяқлы, даналық та жаныңа татлы,
Егер оны тапсаң, келешегиң болар,
Үмитиң де үзилмес.

15

Ҳәй залым, әдилдиң үйине жаўызлық ойлама,
Оның мәканын ўайранлама.

16
Әдил жети рет жығылса да, турып кетер,
Залым апатшылықтан набыт болар.

17

Душпаның жығылса, қуўанба,
Сүрниксе, шадланба.

18
Сөйтсең, Жаратқан Ийе буны көрип, наразы болар,
Душпаныңа деген ғәзебинен қайтар.

19

Жаўызлық қылыўшыларға қәҳәрленбе,
Залымларға ҳәўес қылма.

20
Жаўызлық қылыўшылардың келешеги жоқ,
Залымлардың шырағы өшип қалар.

21

Балам, Жаратқан Ийеден ҳәм патшадан қорқ,
Қозғалаңшы менен шерик болма.

22
Жаратқан Ийе ҳәм патша тосаттан бәле жиберер,
Олар екеўиниң қандай бәле жиберетуғынын ким билер?

23

Мыналар да даналардың айтқанлары:
Ҳүкимде адамды алалаў жақсы емес.

24
Айыплыға; «Сен айыпсызсаң», — дегенди халықлар нәлетлер,
Миллетлер оны жек көрер.

25
Айыплыны жазалаған табысқа ерисер,
Оған жарылқаўлар жаўар.

26
Туўры жуўап,
Ҳақыйқый дослықтың белгиси.

27
Сырттағы ислериңди питкер,
Егислик жериңди тәртипке сал,
Соңынан үйиңди қур.

28
Себепсиз жақыныңа қарсы жалған гүўалық берме,
Аўзың менен өтирик сөйлеме.

29
«Маған не қылған болса, өзине де соны ислеймен,
Ол не қылса, өзине соны қайтараман», — деме.

30

Мен ериншектиң атызынан,
Ессиздиң жүзимзарынан өттим.

31
Қарасам, ҳәммесине тикенлер өскен,
Жериниң бетин жабайы шөп басқан,
Тас дийўалы да қулаған.

32
Қарап, ойланып қалдым,
Көрип, сабақ алдым:

33
«Бираз уйықлап, аз-маз мүлгип отырсаң,
Гейде қол қаўсырып, жатып алсаң,

34
Тонаўшыдай болып, жоқшылық жетип келер,
Қарақшыдай болып, мүтәжлик бас салар».

25

1

Мыналар да Яҳуда патшасы Хизкияның адамлары тәрепинен жазып алынған Сулайманның ҳикметлери:

2

Исти қупыя етиў — Қудайдың даңқы,
Исти изертлеп ашыў — патшалардың даңқы.

3
Аспанның бийиклиги, жердиң тереңлиги киби,
Патшаның ой-нийети де түсинип болмас нәрсе.

4
Гүмистен ғаўажақты алып тасла,
Сонда өнермент оннан ыдыс соға алар.

5
Патшадан залымды узақластыр,
Оның тахты әдиллик пенен беккем болар.

6
Патшаның алдында гәрдийме,
Уллылардың орнына турып алма.

7
Ҳасылзада алдында кемситилгеннен гөре,
Оның саған: «Былай, жоқары шық», — дегени жақсырақ.
Көзлериң менен көрген нәрсени,

8
Ҳүкимге тапсырыўға асықпа.
Егер қарсыласың сени жеңип шығып, уялтса,
Кейин не қыласаң?

9
Даўды жақының менен жеке талқыла,
Басқаның сырын ашпа.

10
Болмаса, адамлар еситип, сени уялтар,
Жаман атың изиңнен қалмас.

11
Орны менен айтылған сөз,
Гүмис табаққа салынған алтын алмаға уқсар.

12
Тыңлар қулаққа дананың әшкаралаўы,
Алтын сырғаға яки сап алтын тағыншаққа уқсар.

13
Садық елши өзин жибергенлер ушын,
Орым-жыйын ўақтындағы қардың суўығы яңлы,
Өз хожайынларының жанын жай таптырар.

14
Берилмеген сыйды айтып мақтанатуғын адам,
Қурғақ самал ҳәм жаўмас бултқа уқсайды.

15
Сабырлылық пенен ҳүкимдар көндирилер,
Жумсақ тил сүйекти сындырар.

16
Пал тапсаң, жетерлисин же,
Артық жесең, қусып тасларсаң.

17
Қоңсыңа жийи-жийи бара берме,
Сеннен безип, жек көрип қалмасын.

18
Жақынына қарсы жалған гүўалық берген адам,
Шоқмар, қылыш ҳәм ушлы оққа уқсар.

19
Апат күни опасызға үмит артыў,
Сынған тис ҳәм сал болған аяққа мегзер.

20
Қайғылыға кеўилли қосық айтыў,
Суўық күни кийимин шешип алғанға,
Ямаса жараға дуз сепкенге мегзер.

21
Егер душпаның аш болса, оған нан бер,
Егер шөллесе, суў бер.

22
Солай ислеп, оны уялтарсаң,
Есесин Жаратқан Ийеден аларсаң.

23
Арқа самалы жаўын алып келер,
Өсекши тил адам жүзинде ғәзеп оятар.

24
Урысқақ ҳаял менен бир үйде жасағаннан,
Үшектиң бир мүйешинде жасаған жақсы.

25
Алыс елден келген жақсы хабар,
Шөллегенге берилген суўық суўға мегзер.

26
Залымға бас ийген әдил адам,
Ылайланған булақ ҳәм патасланған қудыққа мегзер.

27
Көп пал жеген жақсы емес,
Даңқ ушын умтыла бериў де даңқ әпермес.

28
Өзин басқара алмайтуғын адам,
Дийўалсыз, ўайран болған қалаға мегзер.

26

1

Жазға қар, орым-жыйын ўақтына жаўын жараспағаны сыяқлы,
Ақмаққа даңқ жараспас.

2
Шымшықтың пырылдап ушқанындай,
Қарлығаштың ушып кеткениндей,
Жөнсиз ғарғыс та адамға тиймес.

3
Атқа қамшы, ешекке жүўен,
Ақмақтың арқасына таяқ керек.

4
Ақмаққа ақмақлық пенен жуўап берме,
Болмаса, өзиң де оған уқсап қаласаң.

5
Егер ақмаққа ақмақлығына сай жуўап бермесең,
Онда ол өзин ақыллы санар.

6
Ақмақ арқалы хабар жиберген,
Аяғына балта урғандай ямаса зорлыққа шыдағандай болар.

7
Ақмақ айтқан ҳикметлер,
Ақсақтың аяғындай натегис болар.

8
Ақылсызды ҳүрметлеў,
Сақпанға тасты байлап атқандай пайдасыз.

9
Ақмақ айтқан ҳикметлер,
Мәскүнемниң қолындағы тикенли шақаға уқсар.

10
Ақмақты яки дус келген адамды жаллаўшы,
Бет алдына қарамай жарақат салатуғын садақшыға уқсар.

11
Өз ақмақлығын тәкирарлаған ақмақ,
Өз қусығына қайтып келген ийтке уқсар.

12
Өзин дана деп санайтуғын адамды көрдиң бе?
Сондай адамға қарағанда, ақмақтан көбирек үмит бар.

13
Жалқаў: «Жолда арыслан бар.
Майданларда арыслан жүр», — дейди.

14
Есиктиң топсада айлана бергени сыяқлы,
Ериншек төсегинде аўнап жата берер.

15
Ериншек табаққа қол салар,
Бирақ аўзына апарыўға еринер.

16
Ериншек өзин,
Ойланып жуўап беретуғын жети адамнан да ақыллырақ санар.

17
Басқаның жәнжелине араласқан,
Жолдағы ийттиң қулағынан тартқанға уқсар.

18
Телбе адамды өлтиретуғын отлы оқлар атады.

19
Жақынын алдап, зыян келтиргеннен кейин:
«Мен ҳәзиллесип едим», — дейтуғын адам да сондай.

20
Отын таўысылса, от өшер,
Өсекши болмаса, даў сөнер.

21
Көмир қызыў ушын, отын от ушын,
Урысқақ адам жәнжелди тутандырыў ушын.

22
Өсекшиниң сөзи сондай татлы,
Олар адамның жан дүньясына кирип алар.

23
Шийрин сөзли жаўыз нийетли адам,
Гүмис жалатылған ылай ыдысқа мегзер.

24
Душпан өз кегин тили артына жасырар,
Жүрегинде болса, ҳийле сақлар.

25
Оның мүләйим сөйлегенине исенбе,
Жүрегинде жети сумлық бар оның.

26
Өшпенлигин ҳийле менен жасырса да,
Жаўызлығы халық жыйынында жүзеге шығар.

27
Ким гөр қазса, соған өзи түсер,
Ким жоқарыға тас домалатса, өзи астында қалар.

28
Жалған тил өзи жаралағанларды жек көрер,
Жағымпаз аўыз апат келтирер.

27

1

Ертеңги күн менен мақтанба,
Оның не алып келетуғынын билмейсең.

2
Сени өз аўзың емес, басқа аўыз,
Өз тиллериң емес, өзге тил мақтасын.

3
Тас та салмақлы, қум да аўыр,
Ақмақ туўдырған ғәзеп екеўинен де аўыр.

4
Ашыў қатал, ғәзеп басылмайды,
Бирақ қызғанышқа ким қарсы тура алады?

5
Ашық ескерткен,
Жасырын сүйиспеншиликтен жақсы.

6
Достың ескертиўи садықлық,
Душпанның сүйиўи алдамшы .

7
Тойынған палдан да бас тартар,
Ашқа ашшы да мазалы көринер.

8
Өз мәканын таслап, гезип кеткен,
Уясын таслап, гезип кеткен қусқа мегзер.

9
Хош ийисли май ҳәм түтетки жүректи қуўантар,
Достың шын жүректен айтқан кеңеси кеўилге жағымлы болар.

10
Өзиңниң ҳәм әкеңниң достынан қол үзбе,
Басыңа ис түскенде ағайинлериңе жуўырма,
Узақтағы ағайиннен жақындағы қоңсы артық.

11
Балам, дана болып жүрегиме қуўаныш бағышла,
Сонда мени айыплағанларға не деп жуўап бериўди билемен.

12
Ақыллы қәўип-қәтерди көрип, бас саўғалар,
Сада алға басып бара берип, зәлел көрер.

13
Бийтанысқа кепил болғанның кийимин шешип ал,
Оны басқаға кепил болғаны ушын гиреўге услап тур.

14
Таң азаннан қоңсысына даўыслап алғыс айтқан,
Ғарғаған саналар.

15
Урысқақ ҳаял,
Жаўынлы күни тынбай тамшылайтуғын жаўынға мегзер.

16
Оны тоқтатыў самалды басқарғанға,
Ямаса қол менен майды услағанға уқсайды.

17
Темир темирди қайрап өткир қылғаны сыяқлы,
Адам адамды жетик қылады.

18
Әнжирди тәрбиялаған жемисин жер,
Мырзасына ғамхорлық еткен ҳүрметте болар.

19
Адам суўға қарап жүзин көргендей,
Жүрегине қарап өзин көрер.

20
Өлилер мәканы ҳәм набыт болыў мәканы тойымсыз болғаны сыяқлы,
Адамның көзи де тойымсыз.

21
Гүмис балқытыўханада, алтын ошақта сыналар,
Адам мақталғанда сыналар.

22
Ақмақты бийдай менен келиде түйсең де,
Оннан ақмақлығы айырылмас.

23
Сүриўлериңниң жағдайын жақсы бил,
Падаларыңа жақсылап қара.

24
Байлық мәңгилик емес,
Таж да әўладтан-әўладқа берилмес.

25
Отлар орылып, таза шөп шығар,
Таўдағы шөплер де жыйнап алынар.

26
Сонда қойлар сени кийиндирер,
Текелер жер сатып алыўға пул болар.

27
Өзиңе ҳәм үй-ишиңе азық ушын,
Ешки сүти мол болар,
Шорыларыңның ишиўи ушын да жетер.

28

1

Ҳеш ким қуўмаса да, қылмыскер қаша берер,
Әдиллер арысландай батыр болар.

2
Елде нызамсызлық көбейсе, басшылар көбейер,
Түсимпаз ҳәм билимли басшы болса, елде тәртип сақланар.

3
Ҳәлсизлерди езетуғын жарлы,
Егинди жайпайтуғын нөсер жаўынға уқсар.

4
Нызамды бузғанлар залымларды мақтар,
Нызамға әмел қылғанлар оларға қарсы турар.

5
Жаўыз адамлар әдалатты уқпас,
Жаратқан Ийени излегенлер ҳәммесин түсинер.

6
Натуўры жолдан жүрген байдан,
Минсиз жүрген жарлы жақсы.

7
Нызамды устанған — ақыллы бала,
Жарамасқа дос болған әкесин уятқа қояр.

8
Үстеме пайдасы менен байлық жыйнаған,
Оны жарлыларға сақаўат көрсеткен адам ушын жыйнайды.

9
Нызамды еситпеў ушын қулағын жаўған адамның,
Еткен дуўасы да жеркенишли.

10
Ҳақ адамды жолдан азғырған,
Өзи қазған шуқырға өзи түсер,
Минсизлер жақсылықты мийрас қылар.

11
Бай адам өзин дана санар,
Ақыллы жарлы оны әшкара қылар.

12
Әдиллер үстин шықса, қуўаныш ҳүким сүрер,
Залымлар лаўазымға көтерилсе, журт бас саўғалар.

13
Қылмысын жасырған табысқа ериспес,
Мойынлаған ҳәм олардан бас тартқан реҳим табар.

14
Бәрқулла Қудайдан қорққан адам қандай бахытлы!
Жүрегин қатал қылған апатқа ушырар.

15
Жарлы халыққа бийлик еткен залым басшы,
Ақырған арысланға яки аш айыўға уқсар.

16
Ақылсыз ҳүкимдар халқын езер,
Ҳарам пайданы жек көргенниң өмири узақ болар.

17
Қан төгип адам өлтирген,
Гөрге киргенше, қашып жүрер,
Оған ҳеш ким жәрдем бермесин!

18
Минсиз жүрген қәўипсизликте болар,
Надурыс жолдан жүрген тосаттан қулар.

19
Жерине тәрбия бергенниң тамағы тоқ болар,
Бос арзыў-қыялға берилген жоқшылыққа тояр.

20
Садық адам жарылқаўға бай болар,
Байыўға асыққан жазасыз қалмас.

21
Адамларды алалаў жақсы емес,
Гейбир адам бир тислем нан ушын наҳақлық қылар.

22
Иши тар адам байыўға асығар,
Жоқшылыққа ушырайтуғынын ойламайды да.

23
Адамды әдил әшкаралаған,
Ақырында, жағымпазға қарағанда үлкен ҳүрметке ерисер.

24
«Гүна емес», — деп ата-анасынан урлайтуғын —
Геллекесерлердиң шериги.

25
Ашкөз жәнжел шығарар,
Жаратқан Ийеге үмит артқан тоқ жасар.

26
Өзине исенген — ақылсыз,
Даналық пенен жүрген қәўипсизликте болар.

27
Жарлыға берген кем болмас,
Оннан көз жумған көп ғарғысқа қалар.

28
Залымлар лаўазымға көтерилсе, журт бас саўғалар,
Олар қуласа, әдиллер көбейер.

29

1

Жийи ескертиўди тыңламай қасарысқан адам,
Күтилмегенде, шыпасыз өлип кетер.

2
Әдиллер бийлик етсе, халық қуўанар,
Залымлар бийлик етсе, халық дад салар.

3
Даналықты сүйген әкесине қуўаныш келтирер,
Бузықлар менен дос болған байлығын шашар.

4
Патша әдалатлық пенен елди беккемлер,
Пара алған оның қутын қашырар.

5
Жақынына жағымпазланған,
Оның аяғы астына аў қурған болар.

6
Залымның гүнасы өзине дузақ болар,
Әдил қосық айтар ҳәм шадланар.

7
Әдил жарлылардың ҳуқықын қорғар,
Залымның буған билими жетпес.

8
Сурбетлер қаланы көтерилиске түрткилер,
Даналар ашыў-ызаны басар.

9
Дана адам ақмақ пенен қазыханада даўласса,
Ақмақ ашыўланып та, күлип те маза бермес.

10
Қанхор адамлар минсизди жек көрер,
Ҳақ адамлар оның өмирине ғамхорлық етер.

11
Ақмақ бар ашыўын төгер,
Дана өзин өзи бийлер.

12
Егер ҳүкимдар жалған сөзге қулақ салса,
Оның барлық ҳәмелдарлары жаўызға айланар.

13
Жарлы менен езиўшиге ортақ нәрсе мынаў:
Екеўиниң де көзине Жаратқан Ийе нур берген.

14
Патша жарлыларға әдалатлы ҳүким шығарса,
Оның тахты ҳәрдайым беккем болар.

15
Таяқ ҳәм ескертиў даналық берер,
Қараўсыз қалған бала анасын уятқа қалдырар.

16
Залымлар көбейсе, нызамсызлық көбейер,
Әдиллер болса, олардың қулағанын көрер.

17
Балаңды тәрбияла, ол саған рәҳәт берер,
Жаныңды қуўанышқа бөлер.

18
Көктен аян болмаса, халық жүўенсиз болар,
Нызамға әмел қылған бахытлы болар.

19
Қулды тек сөз бенен тәрбиялап болмас,
Ол түсинеди, бирақ қулақ салмас.

20
Ойланбай сөйлейтуғын адамды көрдиң бе?
Сондай адамға қарағанда, ақмақтан көбирек үмит бар.

21
Қул балалығынан еркелетип өсирилсе,
Ақырында басыңа бәле болар.

22
Ғәзепли адам жәнжел шығарар,
Қызба адам көп гүна қылар.

23
Менменлик адамды жер қылар,
Кишипейил ҳүрметке ийе болар.

24
Урыға шерик болған өз жанын жаман көрер,
Ғарғысқа қалса да, билгенин айтыўға батылы жетпес.

25
Адамнан қорқыў дузаққа түсирер,
Жаратқан Ийеге үмит артқан қәўипсиз болар.

26
Көплер ҳүкимдардың көзине түсиўди қәлер,
Бирақ әдалат Жаратқан Ийеден берилер.

27
Әдиллер ушын наҳақлар жеркенишли,
Залымлар ушын ҳақ жүргенлер жеркенишли.

30

1

Мыналар Яке улы Агурдың Итиелге, Итиел менен Ухалға айтқан ҳикметли сөзлери:

2 «Расында да, мен адамлар арасындағы ең наданы екенмен,

Адамға тән ақыл да жоқ менде.

3
Даналықты үйренген де емеспен,
Мухаддес Қудайды танымайман да.

4
Ким бир рет болса да, көклерге көтерилген ямаса төмен түскен?
Ким алақанына самалды жыйнап алған?
Ким суўды кийимине орап алған?
Ким жердиң шегин орнатқан?
Оның аты ким? Улының аты ким?
Билсең, маған айт!

5
Қудайдың ҳәр бир сөзи ҳақ,
Ол Өзин паналайтуғынлардың қалқаны.

6
Оның сөзлерине ҳеш нәрсе қоспа,
Қоссаң, ол сени әшкаралар, өтирикши болып қаларсаң.

7
Қудай, мен Сеннен еки нәрсе сорайман,
Өлмесимнен бурын соларды берши:

8
Мылжың сөзди ҳәм өтирикти меннен аўлақ қыл,
Жарлылық та, байлық та бермеши маған,
Тек бере гөр күнделикли нанымды.

9
Тойынып кетип, Сеннен бас тартып: „Жаратқан Ийе деген ким өзи?“ — деп айтпайын,
Жарлыланып қалып урлық ислеп, Сениң атыңа иснат келтирип жүрмейин.

10

Хызметкерин хожайынына жаманлама,
Болмаса, ол сени ғарғап, жазасын тартарсаң.

11
Сондай әўлад бар, әкесин ғарғар,
Анасына да алғыс айтпас.

12
Сондай әўлад бар, өзин таза санар,
Ҳәтте, қусығынан тазармаған болса да.

13
Сондай әўлад бар, тәкаббирленип бағар,
Ҳәммениң үстинен қарар.

14
Жарлыларды жер бетинен,
Мүтәжлерди адамлар арасынан жалмап жутатуғын,
Тислери қылыш, азыўлары пышақтай адамлар бар.

15

Сүликтиң еки қызы бар. „Бер, бер“, — деп бақырар олар.
Ҳеш қашан тоймайтуғын үш нәрсе,
„Жетерли“ демейтуғын төрт нәрсе бар.

16
Өлилер мәканы, нәсилсиз қурсақ,
Суўға қанбайтуғын топырақ пенен өрт ҳеш қашан „жетерли“ демес.

17

Әкени мазақлайтуғын, анаға бойсыныўдан бас тартатуғын көзди,
Ойпатлықтағы ғарғалар шоқыйды, қара қустың палапанлары жейди.

18

Мениң ақылым жетпейтуғын үш нәрсе,
Мен түсинбейтуғын төрт нәрсе бар:

19
Аспандағы бүркиттиң жолы,
Тас үстиндеги жыланның жолы,
Теңиз ортасындағы кемениң жолы,
Еркектиң қызға баратуғын жолы.

20
Бузық ҳаялдың жолы да сондай.
Ол жеп болып, аўзын сүртип,
„Ҳеш жаманлық ислемедим“, — дер.

21

Жер үш нәрседен ләрзеге келер,
Төртеўин ол көтере алмас:

22
Қул патша болғанда,
Ақмақ асқа тойғанда,

23
Жағымсыз қыз турмысқа шыққанда,
Шоры ханымының орнын алғанда.

24

Жер бетинде төрт кишкене нәрсе бар,
Бирақ олар даналардың данасы:

25
Қумырысқа күшсиз жанзат,
Бирақ қыс азығын жазда таярлар.

26
Даман ҳәлсиз жанзат,
Бирақ өз инин жартасқа салар.

27
Шегирткеде патша жоқ,
Бирақ ҳәммеси сап тартып жүрис қылар.

28
Кесирткени қол менен услаўға болар,
Бирақ ол патша сарайында да бола алар.

29

Қәдеми саўлатлы үш нәрсе,
Жүриси айбатлы төрт нәрсе бар:

30
Ҳайўанлардың ең күшлиси арыслан,
Ҳеш нәрседен қаймықпас.

31
Мәкийенлер алдындағы қораз,
Сүриў алдындағы теке,
Ордасының басындағы патша.

32

Егер менменлик етип ақмақлық қылған,
Ямаса жаманлық ойлаған болсаң,
Аўзыңды қолың менен жап.

33
Сүтти гүбиге писсе май шығар,
Мурынға урса қан шығар,
Сол сыяқлы, ашыўды қозғаса жәнжел шығар».

31

1

Патша Лемуелдиң ҳикметли сөзлери,

Анасының оған үйреткенлери:

2
«Балам, қурсағымнан шыққан балам!
Балам, ўәде берип, тилеп алғаным!

3
Күшиңди ҳаялларға жумсама,
Патшаларды набыт қылатуғынларға жаслығыңды сарп қылма.

4

Лемуел, патшаларға шарап ишиў жараспас,
Ҳүкимдарларға өткир ишимликти аңсаў жараспас.

5
Ишкенде, олар нызамды умытар,
Езилгенлерден ҳуқықын тартып алар.

6
Өткир ишимликти өлип баратырғанға,
Шарапты руўхы қыйналғанға бер.

7
Ол ишип, жарлылығын умытсын,
Қайғы-ҳәсиретин артық еске алмасын.

8
Аўзыңды өз ҳуқықын қорғай алмайтуғынлар ушын,
Езилгенлерди қорғаў ушын аш.

9
Аўзыңды әдил ҳүким шығарыў ушын,
Жарлы ҳәм мүтәждиң исин қорғаў ушын аш».

10

Жақсы ҳаялды ким таба алар?
Ол қымбатбаҳа таслардан да қымбат.

11
Күйеўи оған шын жүректен исенер,
Ҳеш нәрседен мүтәжлик көрмес.

12
Ол күйеўине жаманлық емес,
Бир өмир жақсылық қылар.

13
Ол жүн ҳәм зығыр табар,
Ҳәўес етип, өз қоллары менен ислер.

14
Ол саўдагердиң кемесине уқсар,
Нанын узақтан алып келер.

15
Ол таң атпай турып,
Хожалығы ушын аўқат таярлар,
Шорыларына да тапсырма берер.

16
Атызды көзден кеширип, сатып алар,
Еңбегиниң түсиминен жүзим отырғызар.

17
Белин беккем буўып,
Қолларына күшин жыйнар.

18
Ол исиниң пайдалы екенин билер,
Шырасы түнде де өшпес.

19
Қолларын шарыққа қояр,
Бармақлары менен уршық ийирер.

20
Жарлыларға қолын созар,
Мүтәжлерге қол берер.

21
Үй-ишин ойлап, қардан қорқпас,
Үйиндегилер қырмызы кийим кийген.

22
Ол өзи ушын төсек тигер,
Кийимлери шым қызыл ҳасыл зығырдан.

23
Күйеўиниң атағы кең жайылып,
Ел ақсақаллары менен кеңес қурар.

24
Ҳаял зығырдан кийим тигип сатар,
Саўдагерлерди қайыс пенен тәмийинлер.

25
Күш ҳәм абырай оның кийими,
Шад болып бағады ертеңги күнге.

26
Ол даналық пенен сөйлер,
Меҳир менен нәсият қылар.

27
Хожалық ислерин бақлап барар,
Мийнетсиз нан жемес.

28
Балалары турып, рахмет айтар,
Күйеўи де былай деп оны мақтар:

29
«Жақсы ҳаяллар көп,
Бирақ сен ҳәммесинен артықсаң».

30
Сүйкимлилик алдамшы, сулыўлық өткинши,
Бирақ Жаратқан Ийеден қорқатуғын ҳаял мақтаўға ылайық.

31
Оған мийнетине жараса сый бериңлер,
Ислери дәрўаза алдындағы кеңесте тәрийипленсин!